کاشان- اجرای طرح مالچ‌پاشی نفتی با هدف تثبیت شن‌های روان در برخی نقاط کویری شهرستان آران و بیدگل علاوه بر اعتراض برخی فعالان محیط زیست بار دیگر این پرسش را در اذهان مطرح کرد که آیا این طرح به واقع راه چاره مقابله با بیابان‌زایی است یا نه عرصه های بیابانی همچنان باید راهبرد آزمون و خطا را تجربه کنند.؟
به گزارش اکودام، مناطق دارای اقلیم خشک با میانگین سالانه کمتر از ۵۰ میلی‌متر بارندگی و پوشش گیاهی فقیر، بیابان و فرایند تخریب سرزمین و نابودی زیست‌بوم‌ها یا کاهش توان تولید زیستی زمین بیابان‌زایی تعریف شده است.
با این تعریف وسعت بیابان‌های جهان به علت‌های گوناگون از افزایش جمعیت و چرای بی‌رویه دام‌ها تا کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی و گرمایش زمین در دهه‌های گذشته به تدریج افزایش یافت که گستره چنین نقاطی در کشور حدود ۳۲.۵ میلیون هکتار برآورد می‌شود.
کویر لوت و دشت کویر از بیابان‌های اصلی و بزرگ ایران است و آران و بیدگل دروازه ورودی به آنها به شمار می‌رود؛ در این میان دست‌کم ۱۶ کانون ریزگرد با مساحت نزدیک به یک میلیون و ۹۰ هزار هکتار در استان اصفهان قرار دارد و بر اساس برآوردی، سالانه بیش از ۳۶۰ میلیارد ریال به امکانات زیربنایی و منابع طبیعی از جمله پایگاه‌های نظامی، زمین‌های کشاورزی، راه‌های ارتباطی، شهرک‌های صنعتی و راه‌آهن می‌تواند آسیب وارد کند.
۳۰۰ هزار هکتار از نقاط کانونی بحران در استان اصفهان از جمله ۱۲۰ هزار هکتار در شمال شهرستان آران و بیدگل شامل کویر سیازگه و مرنجاب از جمله نقاطی هستند که در صورت شدت گرفتن مشکلات موجود، می‌توانند حتی زندگی عادی در نقاط مسکونی همجوار را با مشکل روبه‌رو کنند.
با توجه به چنین شرایطی فعالیت‌های بیابان‌زدایی در ایران از سال ۴۵ آغاز شد و از آن زمان تا کنون نزدیک به ۲۷ میلیون هکتار طرح‌های آبخیزداری اجرا و نزدیک به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار جنگل دست کاشت ایجاد شده است.
مالچ‌پاشی که نوعی پوشش برای تثبیت شن‌های روان در مناطق بیابانی و مهار گرد و غبار است، از حدود ۵۰ سال پیش در کشور به اجرا می‌آید اما امروز پرسشی جدی در مورد این روش و عوارضی که از جانب آن متوجه محیط زیست می‌شود، پیش روی مسوولان و کارشناسان قرار گرفته است.
پرویز کردوانی، کویرشناس، از جمله چهره‌های دانشگاهی است که در نشست‌های مختلفی هزینه بالا، جلوگیری از هدررفتن سرمایه ملی، افزایش ضریب حرارتی، از بین رفتن جانوران و گیاهان، ایجاد بوی تعفن، سرطان‌زایی، هدر رفتن آب، نفوذ ناپذیر شدن خاک، ممنوع شدن رفت و آمد در عرصه‌های محل اجرای طرح و عمر کوتاه را برشمرده و حذف مالچ نفتی از طرح مقابله با ریزگرد را مطرح کرده است.
برخی این روزها در فضای مجازی حتی پا فراتر گذاشته و این نقاط کویری در شهرستان آران و بیدگل را کانون ریزگرد به شمار نمی‌آورند یا دست‌کم مالچ‌پاشی را راه چاره نمی‌دانند که این البته تنها یک‌سوی ماجراست و برخی ساکنان شهرها و روستاهای مجاور این نقاط کویری که با هر وزش بادی، محل کار و زندگی و دستگاه تنفسی‌شان از گرد و غبار در امان نمی‌ماند، نظر دیگری دارند.
این عده با اشاره به وقوع تندباد و گرد و غبار در همین چند روز گذشته و درنوردیدن نقاط شمالی استان اصفهان از کاشان و آران‌وبیدگل تا بادرود، مطالب مورد اشاره دوست‌داران محیط زیست را موضع‌گیری لوکسی می‌دانند که به صورت عملی از مشکل کنونی این قشرهای آسیب‌پذیر گرهی باز نمی‌کند.
عملیات مالچ‌پاشی، مسکّن موقت
مدیر انجمن حافظان محیط زیست آران و بیدگل در گفت و گو با ایرنا ضمن مخالفت شدید با اجرای طرح مالچ‌پاشی در مناطق کویری این شهرستان بیان کرد: اجرای این طرح به بهانه تثبیت شن‌های روان یک مسکّن موقتی است که هیچ گونه توجیهی ندارد.
علی دارچینی افزود: مالچ یک ماده نفتی است که اثر مخربی بر روی گیاهان و جانوران برجا می‌گذارد؛ چنان که نفوذپذیری آب در خاک را غیرممکن می‌سازد و جانوران زیرخاکی کویری را نابود می‌کند.
وی تصریح کرد: تجربه‌های پیشین مالچ‌پاشی نشان داده است که این امر نه تنها شن‌های روان را در درازمدت تثبیت نمی‌کند، بلکه پوشش گیاهی و جانوری منطقه به کلی نابود می‌شود.
دارچینی بیان کرد: مالچ‌پاشی در گذشته در مناطقی از این شهرستان نسل گیاهانی مانند نسی، کلبیت و سف را از بین برده و فرآیند حرکت شن‌های روان دوباره به حالت پیش از تثبیت بازگشته است.
وی اضافه کرد: تثبیت شن‌های روان راهکارهای موفق دیگری هم دارد، از جمله درختکاری و پاشیدن شن‌های درشت روی ماسه‌های روان که در سایر کشورها هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دوران آزمون و خطا گذشته است
یک فعال محیط زیست با انتقاد از اجرای شتاب‌زده طرح مالچ‌پاشی در شهرستان آران و بیدگل گفت: دوران آزمون و خطا در طرح‌های بیابان‌زدایی گذشته است و این شهرستان به عنوان الگوی موفق در اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی در کشور شناخته می‌شود.
علی‌محمد خاکدوست افزود: اینکه چرا باید تجربه شکست خورده مالچ‌پاشی را در راستای تثبیت شن‌های روان دوباره اجرا کنیم، ما را بهت زده و علامت پرسش بزرگی ایجاد کرده است.
وی این پرسش را مطرح کرد، چرا وقتی اجرای طرح‌های نهالکاری و بذرپاشی در راستای تثبیت شن‌های روان در این شهرستان جواب داده است، باید از مواد نفتی برای این امر استفاده شود.
این فعال محیط زیست تصریح کرد: در بازدید نامحسوس از محل مالچ‌پاشی صحنه‌هایی از نابودی پوشش گیاهی و جانوری منطقه هدف شاهد بودیم که دل هر انسانی را به درد می‌آورد.
وی اضافه کرد: امسال به دلیل بارش‌های فراوان شاهد پوشش گیاهی منحصر به فرد هستیم که با اجرای مالچ‌پاشی، پوشش‌های گیاهی پیشین و جدید به کلی از بین خواهد رفت.
خاکدوست تاکید کرد: مسوولان تا دیر نشده جلوی ادامه طرح مالچ‌پاشی را بگیرند، چرا که آیندگان هرگز ما را به خاطر سکوت و بی‌تفاوتی نخواهند بخشید.
ضرورت اجرای طرح مالچ‌پاشی نفتی
رییس اداره حفاظت محیط زیست آران و بیدگل در گفت و گو با ایرنا اظهارداشت: طرح مالچ‌پاشی نفتی در خارج از مناطق چهارگانه این اداره اجرا می‌شود که زیر نظارت سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور است.
الهیار دولتخواه افزود: طرح مالچ‌پاشی یک بحث تخصصی است که در سطح ملی مورد بررسی قرار گرفته و از حیطه اختیارات شهرستان خارج است.
وی با تاکید بر اینکه نظری درباره تایید یا رد اجرای طرح مالچ‌پاشی ندارد، گفت: بایدها و نبایدهای اجرای طرح‌های تثبیت شن‌های روان باید از سازمان جنگل‌ها و مراتع پیگیری و پاسخ آنها شنیده شود.
رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان آران و بیدگل اما تشریح کرد: بر اساس آمارهای موجود نزدیک به ۳۴ میلیون هکتار گستره مناطق مستعد تولید گرد و غبار در کشور است که ۶ میلیون هکتار آن پهنه‌ها و تپه‌های ماسه‌ای است.
رضا شفیعی اضافه کرد: سه دسته عملیات احیایی، اصلاحی و پیشگیرانه برای مقابله با پدیده گرد و غبار در کشور صورت می‌گیرد که اولویت اصلی پیشگیرانه و اصلاحی است و در زمان ضرورت عملیات احیایی صورت می‌گیرد.
به گفته وی، اجرای عملیات پیشگیرانه و اصلاحی در سال‌های گذشته در کشور و از جمله شهرستان آران‌وبیدگل، موجب کاهش محسوس روزهای گرد و غباری شده است.
رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان آران و بیدگل تصریح کرد: عملیات مالچ‌پاشی که به عنوان آخرین کار در عملیات احیایی به شمار می‌رود، هدف نیست بلکه یک روشی است تا استقرار پوشش گیاهی صورت گیرد.
وی افزود: پوشش مالچ در کنار جلوگیری از حرکت ماسه و کمک به استقرار پوشش گیاهی، رطوبت را در خاک حفظ می‌کند و در اختیار پوشش گیاهی قرار می‌دهد.
شفیعی تاکید کرد: تجربه سال‌های گذشته در اجرای طرح مالچ‌پاشی نشان می‌دهد که هرجا عملیات اجرا شده است، پوشش گیاهی آن حفظ شده و در مقابل در سایر مناطق به مرور شاهد کاهش پوشش گیاهی بودیم.
مالچ‌پاشی و نهادهای مسوول
فرماندار آران و بیدگل نیز با اشاره به آغاز طرح مالچ‌پاشی در ۵۰۰ هکتار از تپه‌های شنی واقع در بخش کویرات این شهرستان گفت: این طرح با اعتبار ۲۴۵ میلیارد ریال به اجرا در می‌آید که البته ۱۵ کیلومتر با مناطق زیر مدیریت محیط زیست و زیستگاه‌های حیات وحش فاصله دارد.
اسماعیل بایبوردی تشریح کرد: اجرای طرح مالچ‌پاشی در آران و بیدگل در راستای اجرای طرح کشوری بیابان‌زدایی در ۹ استان درگیر با پدیده گرد و غبار است که مجلس شورای اسلامی خرداد ۱۳۹۸ از محل قانون بودجه ۶ هزار و ۶۰۰ میلیارد ریال برای آن تصویب کرد.
وی یادآور شد: این طرح بر اساس مطالعات ملی از سوی شرکت مهاب تدبیر دلتا در سال ۱۳۹۷ پیش‌بینی و اعتبار آن بر اساس بند ه تبصره یک قانون بودجه ۱۳۹۸ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در تاریخ ۱۳ بهمن ۹۸ مجوز سازمان محیط زیست را نیز دریافت کرده است.
فرماندار آران و بیدگل با بیان اینکه عملیات مالچ‌پاشی با هدف تثبیت رسوبات، کنترل گرد و غبار، جلوگیری از حرکت شن‌های روان و کمک به ایجاد پوشش گیاهی برای دامداران ذینفع در منطقه حسین‌آباد کویرات انجام می‌شود، اضافه کرد: روستای حسین‌آباد، قاسم‌آباد و فخره به ترتیب اولویت جزو مناطق مستعد مالچ‌پاشی از سوی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان ارزیابی شدند.
وی یادآور شد: سه میلیون هکتار، برابر ۳۰ درصد از اراضی استان اصفهان بیابانی و شن‌زار است که بیشتر در نقاط شمالی و شرقی این استان قرار دارد و ۱۶ کانون بحرانی فرسایش بادی در سطح بیش از ۱۰ هزار هکتار شناسایی شده است که دولت سال گذشته نیز برای اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی، نهالکاری و مالچ‌پاشی ۴۰۰ میلیارد ریال به استان اصفهان اختصاص داده بود.
بایبوردی افزود: منطقه دارای اولویت سه برای مالچ‌پاشی در نزدیکی روستای فخره و ریگ بلند در بخش کویرات دارای اراضی دقی و کفه‌ای است که تنها تپه‌های ماسه‌ای آن به مساحت ۵۰۰ هکتار شامل مالچ‌پاشی می‌شود و مالچ‌پاشی در اراضی دقی و کفه‌ای این منطقه ممنوع است.
وی اظهارداشت: منطقه قاسم‌آباد بخش کویرات در اولویت سه مالچ‌پاشی قرار دارد و به دلیل واقع شدن در حاشیه منطقه شکار ممنوع یخاب، ملاحظات زیست محیطی در آن لحاظ می‌شود.
فرماندار آران‌وبیدگل با اشاره به آسیب‌های ناشی از حرکت ماسه‌های روان در مناطق بیابانی کشور که می‌تواند خسارت‌های بسیاری به سکونتگاه‌ها، اراضی کشاورزی، تاسیسات و زیرساخت‌ها وارد کند و به تشدید مهاجرت منجر شود، اضافه کرد: با توجه به مسایل فنی، اقتصادی، اجتماعی و نبود ماده جایگزین فوری برای تثبیت ماسه‌های روان، عملیات مالچ‌پاشی انجام می‌شود.
موفقیت بیابان‌زدایی در گرو رویکردی نو
مقابله با بیابان‌زایی و پدیده توفان شن و ریزگرد محدود به ایران نیست و در نقاط مختلف جهان در سال‌های گذشته تلاش‌هایی برای عبور مسالمت‌آمیز از این بحران در جریان بوده است.
از جمله طرحی در یکی از کشورهای حاشیه خلیج فارس آزمایش می‌شود که در قالب آن ماده مایعی به عنوان تثبیت کننده در عمقی متوسط به درون زمین تزریق می‌کنند تا خاک را از زیر سطح مستحکم کند.
ساز و کار مورد نظر در کنار ثبیت‌کنندگی تلاش دارد تا خاک را مستعد کشاورزی و باغداری (برخی گونه‌ها) کند که البته موفقیتی در حد آزمایشگاهی به دست آورده است اما این طرح و تاثیر احتمالی مواد تزریقی بر خاک و مواد پرورش یافته در آن هنوز مورد بررسی کامل و تایید نهادهای معتبر علمی قرار نگرفته است.
از سوی دیگر چنین طرح‌هایی جزو فناوری‌های نوین و گران به شمار می‌رود که هنوز تا رسیدن به مرحله تجاری‌سازی راه درازی پیش رو دارد و گره‌گشای فوری مشکل کنونی پدیده گرد و غبار و ریزگرد نیست اما می‌تواند با حمایت دولت، دست‌مایه فعالیت و پژوهش شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاهیان قرار بگیرد.
یک عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان در این زمینه در گفت و گو با ایرنا تشریح کرد: تثبیت شن‌های روان در نقاط کویری شهرستان آران و بیدگل ضرورتی اجتناب ناپذیر است که باید با روش‌های مختلف انجام شود.
مهدی بازرگانی‌پور بیان کرد: مالچ‌پاشی نفتی یکی از شیوه‌های تثبیت شن‌های روان به شمار می‌رود که در سال‌های مختلف اجرا می‌شود و البته انتقادهایی از سوی حامیان محیط زیست در پی دارد و بهتر است توجیه مسوولان در مورد اجرای آن منتشر شود.
وی افزود: شاید در شرایط کنونی بر اساس توجیه مسوولان ذی‌ربط طرح مالچ‌پاشی به ناچار و به عنوان آخرین راه مقابله با گرد و غبار صورت می‌گیرد که نفی ۱۰۰ درصدی آن توجیه‌پذیر نیست.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: اجرای طرح‌های نهالکاری و بذرپاشی در صورت امکان و استفاده از مالچ‌های غیرنفتی سازگار با محیط زیست باید در دستور کار مسوولان مربوطه قرار بگیرد.
وی ادامه داد: به هر حال بودجه‌ای در دولت برای مقابله با گرد و غبار در نظر گرفته شده و به شهرستان آران و بیدگل اختصاص داده شد؛ اما از سوی دیگر تثبیت دایم شن‌های روان هم بسیار اهمیت دارد که امیدواریم در سال‌های آتی مقابله با این پدیده با استفاده از راه‌های بهتر و سازگارتر با محیط زیست صورت گیرد.
مساحت عرصه‌هایی بیابانی آران‌وبیدگل ۲۷۸ هزار هکتار و مهمترین پدیده زمین ریخت‌شناسی آن وجود نوار ریگ بلند به طول ۹۰ کیلومتر با مساحت نزدیک به ۱۱۲ هزار هکتار است که در اولویت طرح‌های بیابان‌زدایی و تثبیت شن‌های روان قرار دارد.
شهرستان آران‌وبیدگل با جمعیت بیش از ۱۰۳ هزار نفر در فاصله نزدیک به ۲۱۵ کیلومتری شمال اصفهان واقع شده است.
