تهران- یکی از اقدامات قدیمی برای تثبیت شن‌های روان در مناطق بیابانی استفاده از روش «مالچ پاشی مصنوعی» است که از فراورده‌های نفتی به دست می‌آید. این اقدام اگرچه تا حدودی موجب تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از ایجاد گرد و غبار می‌شود، ولی از این حیث که عوارض منفی طولانی مدت برای محیط زیست دارد، مورد انتقاد جدی است.
شاید بتوان گفت که یکی از ساده‌ترین اقدامات برای تثبیت شن‌های روان و مبارزه با ریزگردها که با صرف هزینه‌ای اندک در مناطق بیایانی مورد استقبال دولت‌هاست، استفاده از روش مالچ(نفتی) پاشی است. هرچند که این اقدام در مهار شن‌های روان تاثیر دارد و در مناطقی هم از هجوم ریزگردها به مناطق مسکونی جلوگیری می‌کند، اما از این جهت که عوارض زیادی از جمله نابودی کامل پوشش گیاهی و در مواردی اکوسیستم طبیعی را در پی دارد، مورد استقبال نیست. با وجود چنین عوارضی متاسفانه در ایران همچنان با همان روش مالچ پاشی نفتی اقدام به تثبیت شن‌های روان می‌کنند که به گفته بسیاری از کارشناسان صدمات غیر قابل جبران و به تعبیری مرگ حتمی محیط زیست را به همراه دارد.
مالچ چیست؟
مالچ را می‌توان پوشش غیر زنده نامید که به دلایل مختلف بر روی سطح خاک پاشیده می‌شود. این لایه به عنوان محافظی برای گیاهان در زمستان بکار رفته و آن‌ها را در برابر تغییر دمای شدید خاک و از دست رفتن آب زمین محافظت می‌کند. همچنین جلوی رشد علف‌های هرز را گرفته و در تابستان‌های خشک پوشش مناسبی برای تقریباً هر نوع گیاه پوششی است. به نوعی برای مقابله با فرسایش خاک از پوشش‌هایی استفاده می‌شود که مالچ (Mulch) نام داشته و دو روش کلی طبیعی(استفاده از لاشه برگ‌ها و خاک اره) و مصنوعی(مالچ نفتی و مالچ معدنی) دارد.
حتی در مواردی می‌توان از کود حیوانی کاملاً پوسیده به عنوان یک پوشش بسیار خوب ( تا عمق ۱۰ سانتی متر) استفاده کرد؛ چرا که هم به عنوان مالچ زمستانی و هم بهاره عمل می‌کند. برگ‌های پوسیده، پیت ماس و تقریباً هر نوع ماده آلی را می‌توان به این منظور بکار برد. اما آن‌چه که در حال حاضر توجه عمومی را به خود جلب کرده، استفاده از مالچ نفتی است که به سبب ایجاد تغییرات عمده در محیط زیست انتقادهای زیادی را در این زمینه ایجاد کرده است.
چرا مالچ پاشی؟
فرسایش خاک یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های زیست محیطی و کشاورزی در تمام جهان بوده و با توجه به شرایط اقلیمی کشورهای مختلف از شدت و ضعف برخوردار است. بنابر گزارش شماره ۸۳۱۸۵۲۰۷خبرگزاری ایرنا در سال ۹۷ فرسایش خاک یکی از شاخص ترین اشکال تخریب سرزمین است. به گونه‌ای که به گفته معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در سال ۹۶، فرسایش خاک در ایران ۲.۵ برابر متوسط جهانی است. در ایران که در یک اقلیم گرم و خشک نیمه بیابانی قرار دارد، به دلیل محافظت از فرسایش خاک در برابر باد و تثبیت آن، مالچ نفتی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده که از دهه ۱۳۴۰ شمسی مورد توجه دولت‌هاست.
باید در نظر داشت که منشأ اصلی ریزگرد در ایران، کویرها و باتلاق‌های در حال خشک شدن داخلی و خارجی به ویژه عراق است که خاک و شن‌های آن از طریق باد شُمال به ایران می‌آید. دلیل اصلی خشک شدن زمین‌های عراق، هم آب‌گیری سدهایی چون سد آتاترک در کشور ترکیه است. به عبارتی آب رودخانه‌های دجله و فرات به واسطه سدسازی‌های ترکیه کم شده و دشت بین‌النهرین رطوبت خود را از دست داده و به منبعی برای تولید گرد و غبار تبدیل شده‌است.
عدم پای‌بندی ترکیه به معاهدات بین‌المللی و تسلط این کشور بر دجله و فرات نه تنها باعث ایجاد پدیده ریزگرد در خاورمیانه شده، بلکه بهره‌کشی بی‌رویه از منابع طبیعی و مدیریت نامناسب و یکسونگرانه بر این منابع باعث شده ایران امروز درگیر معضلاتی چون خشکسالی، سیلاب و گرد و غبار باشد و به از دست رفتن ۹۰ درصد تالاب‌های کشور بیانجامد. این همان نکته‌ای است که تمام توجهات را در نگاه نخست به سمت استفاده از مالچ نفتی جلب می‌کند. به شکلی که سه کشور ایران، عراق و عربستان در خاورمیانه به‌طور مشترک هزینه‌های مالچ‌پاشی این اراضی را تأمین می‌کردند.
مضاف بر این در داخل کشور هم به دلیل خشکیدن تعداد زیادی از تالاب‌های داخلی در اثر سدسازی‌های بی‌رویه و تبدیل آن به کانون ریزگردها، فرسایش خاک را رقم زده است. این کار موجب شده تا بسیاری از استان‌های جنوبی کشور از جمله خوزستان، بوشهر، فارس، کرمان و حتی سیستان و بلوچستان با معضل ریزگردها مواجه باشند که این ریزگزدها بعضاً تا نواحی مرکزی ایران هم گسترش می‌یابد.
همین امر موجب شده تا در سال‌های اخیر هم به علت افزایش کانون ریزگردها، مالچ پاشی در خوزستان و سایر نواحی از جمله جنوب کرمان انجام شود. درواقع مالچ نفتی، یکی از فرآورده های نفتی است و حدود ۵۰ سال است که مورد استفاده قرار می‌گیرد و هرچند دارای نقاط مثبتی نظیر دوام طولانی مدت در تثبیت ریزگردها دارد اما به دلایل متعدد مورد انتقاد هم قرار دارد. با توجه به این که کشورمان منبع اصلی نفت را داشته و تولید مالچ نفتی ارزان‌تر از سایر مالچ‌ها تمام می‌شود، این روش به شدت مورد استقبال است.
مالچ نفتی و اضمحلال محیط زیست
گرچه مالچ پاشی مزایای خاص خود را هم دارد اما باید در نظر داشت که مهم‌ترین مساله در کاربرد مالچ این است که این ماده به عنوان افزودنی برای خاک، نباید مشکل تازه‌ای را چه برای میکروارگانیسم‌ها و حتی برای گیاهان یا انسان ها ایجاد کند. یکی از مشکلات اصلی مالچ نفتی این است که ترکیبات فرّار تولید می‌کنند و این ترکیبات فرّار اکثراً ترکیبات گوگردی و آروماتیکی هستند که برای ساکنان آن منطقه می‌توانند مشکل «بو» و حتی مشکلات «تنفسی» ایجاد کنند.
یکی از مشکلات دیگر، این است که چون رنگ سیاه دارد و این رنگ سیاه، گرمای زیادی را به خودش جذب می‌کند، باعث می‌شود تا روی آن سطحی که مالچ پاشیده شده، دما خیلی بالا رفته و این وضع برای شرایط بیولوژیک خاک و موجوداتی که در آن باشند، تاثیرات نامطلوبی داشته باشد.
مالچ اگر روی سطح خاک پاشیده شده باشد کل پوشش گیاهی روی سطح خاک را از بین برده و امکان رشد مجدد گیاهان را در خاک نمی‌دهد. مالچ ها، هوادهی به ریشه را بعضاً تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهند و در ضمن استفاده از آن‌ها را در برخی از محیط‌های طبیعی به شدت نگران کننده می‌کنند.
مشکلات زیست محیطی مالچ نفتی مشخص و قطعی است. چون یک ترکیب نفتی و فرّار است. مالچ‌پاشی در حالی هنوز به عنوان مهم‌ترین روش بیابان‌زدایی در خوزستان و برخی نقاط دیگر ایران استفاده می‌شود که به گفته کارشناسان روشی منسوخ شده به شمار می‌آید و به دلیل خسارت به محیط زیست باید متوقف شود. این‌که گفته می‌شود مالچ نفتی مضراتی ندارد صحیح نیست زیرا تاکنون به جز وزارت نفت هیچ سازمانی درباره مالچ نفتی مطالعه نکرده، در حالیکه مطالعات باید توسط یک نهاد بی‌طرف انجام شود، با این حال همین مطالعات نیز برخی تبعات منفی را تایید کرده است.
چه باید کرد؟
متاسفانه مالچ‌پاشی نفتی به عنوان در دسترس‌ترین راهکار برای مقابله با ریزگردها و فرسایش خاک در ایران است، در حالیکه به گفته کارشناسان این شیوه هرچند موجب تثبیت شن‌های روان می‌شود ولیکن اکوسیستم منطقه رابه نابودی کشانده و موجب از بین رفتن گونه‌های جانوری این اقلیم است.
امروزه در بسیاری از کشورهای جهان به منظور تکثر گونه‌های جانوری و جلوگیری از فرسایش خاک، طرح جنگلکاری مصنوعی را در برنامه‌های خود قرار داده و استفاده شایان توجهی از آن می‌برند.
این روزها درحالی‌که کشورهایی مانند «امارات متحده عربی» در فکر ساخت جنگل مصنوعی در بیابان‌های لم‌یزرع «دوبی» است؛ ما به‌شدت درحال نابودی جنگل‌های خدادادی و پوشش گیاهی طبیعی کشورمان هستیم.
از یک سو به‌دلیل توسعه سدسازی و طرح‌های اشتباه انتقال آب بین حوضه‌ای و استقرار مدیریت‌نشده صنایع؛ روند بیابانی شدن ایران را سرعت بخشیده‌ایم و از سوی دیگر انتظار درآمد بالای اقتصادی از منابع آب و خاک کشوری داریم که در کمربند خشک جهان قرار گرفته است.این در حالیست که ایران در منطقه خاورمیانه به عنوان پیشگام عرصه جنگلکاری مصنوعی جهت تثبیت شن‌های روان محسوب شده و بسیاری از جنگل‌های دست کاشت «گز و تاق» در نواحی مرکزی ایران در راستای جلوگیری از فرسایش خاک بوده است.
به گفته «لاولاک» دانشمند محیط زیست، زمین یک ارگانیسم زنده کامل است که متناسب با نوع برخورد ساکنانش، واکنش نشان می‌دهد. بدین ترتیب هر نوع برخورد نامتناسب با شرایط محیط زیست می‌تواند واکنش زمین را در پی داشته باشد. خطر انقراض گونه‌های نادر جانوری و گیاهی که هم‌اکنون ایران را به چالشی جدی کشانده نتیجه برخورد نادرست ما با این ارگانیسم زنده است که لزوم توجه جدی در این زمینه را می‌طلبد.
