نوغانداری که زمانی در غبار فراموشی، مهجور مانده بود به‌عنوان ظرفیتی اشتغال‌زا و ارزآور دوباره در مسیر احیا قرارگرفته است و امید می‌رود که رونق آن افقی نو پیش روی اقتصاد ایران قرار دهد.
نوغانداری روایت پرورش کرم‌های کوچکی است که بر گستره سبز برگ‌های توت روزگار می‌گذراند تا وقتی‌که پیله می‌تنند و پیله‌ها، ابریشم می‌شود و در دل نقش و نگار فرش‌ها و پارچه‌های ابریشمی نگاه‌ها را خیره می‌سازد.
نوغانداری یا پرورش کرم ابریشم داری قدمت ۴۵۰۰ ساله در جهان است و ایران نیز از قدیمی‌ترین کشورهای پرورش‌دهنده کرم ابریشم به شمار می‌آید. گیلان قطب نوغانداری ایران است. توتستان‌های این خطه بهشت گون همواره یادآور تلاش گیلانیان برای تولید ابریشم بوده و «تلنبار» که نامی آشنا برای گیلانی‌ها است، در واقع انباری است که زمانی بسیاری از روستاییان در محوطه خانه‌های خویش می‌ساختند و در آن به پرورش کرم ابریشم می‌پرداختند؛ اما متأسفانه به‌تدریج این فعالیت ارزشمند روبه‌زوال گذاشت.
چالش‌های صنعت نوغانداری و تلاش برای احیا
احیای نوغانداری در شرایطی که رنجوری اقتصاد بر زندگی مردم سایه افکنده، می‌تواند یکی از مسیرهای روشن برای کمک به معیشت مردم و صنایع حوزه تولید منسوجات باشد.
کارشناس ارشد مرکز تحقیقات ابریشم کشور اظهار می‌کند: امروزه جوان‌ها خیلی تمایلی به فعالیت در عرصه نوغانداری ندارند یا اگر از قبل حضور داشتند، این فعالیت تداوم نداشته است. درواقع نوغاندارها عموماً از افراد مسن هستند، چراکه نوغانداری به‌عنوان یک کار جانبی کشاورزی تلقی می‌شود و این موضوع ممکن است برای جوانان که در کسب موفقیت عجول هستند، جذابیت نداشته باشد. عامل دیگر به‌ویژه در گیلان بحث ارزش‌افزوده‌ای است که زمین‌ها یافته‌اند و با افزایش تغییر کاربری بخش زیادی از توتستان‌ها از بین رفته‌اند.
معین‌الدین مواج پور به برخی دلایل رغبت کمتر جوانان به فعالیت در صنعت نوغانداری اشاره و می‌گوید: تمایل به محصولات دیگر کشاورزی نظیر تولید چوب صنعتی که پربازده هستند نیز از دیگر دلایل کاهش رغبت به نوغانداری محسوب می‌شود؛ از دیگر مواردی که می‌توان به آن اشاره کرد قیمت پیله است، البته در چند سال اخیر با توجه به کاهش تولید پیله در کشور و از سویی اقتصادی نبودن واردات پیله و ابریشم از خارج به‌صورت قانونی و غیرقانونی، تولید داخل جهش خیلی خوبی داشته؛ اما در سال‌های قبل‌تر این‌گونه نبوده و مصرف‌کننده‌های نهایی ترجیح می‌دادند با قیمت‌های پایین‌تر پیله یا ابریشم از خارج وارد کنند.
وی بیان می‌کند: برنامه‌های متعددی برای احیای نوغانداری و در ادامه ورود به فاز توسعه در دستور کار قرارگرفته یا در حال اجرا است. زمانی در کشور حدود ۲۰۰ هزار جعبه تخم نوغان توزیع و پرورش داده می‌شد اما تقریباً هفت سال قبل به حدود ۲۸ هزار جعبه رسید. زمانی در لنگرود و شلمان به‌تنهایی بالای ۴۰ هزار جعبه تخم نوعان پرورش می‌دادند درحالی‌که هم‌اکنون در کل کشور حدود ۴۰ هزار جعبه تخم نوغان پرورش داده می‌شود.
زمانی در لنگرود و شلمان به تنهایی بالای ۴۰ هزار جعبه تخم نوعان پرورش می‌دادند در حالی که هم اکنون در کل کشور حدود ۴۰ هزار جعبه تخم نوغان پرورش داده می‌شود
وی یادآور می‌شود: تولید و توزیع نهال توت رایگان با یارانه‌های دولتی؛ افزایش قیمت پیله در دو سه سال اخیر؛ تقویت بیمه‌های کشاورزی در نوغانداری و ثابت ماندن قیمت تخم نوغان در بیش از ۱۰ تا ۱۲ سال گذشته علی‌رغم نرخ تورم کشور، همه سیاست‌هایی تشویقی هستند که باعث شده شیب نزولی مصرف تخم نوغان در کشور رفع و مقداری هم صعود داشته باشیم. امسال حدود ۴۵ هزار جعبه تخم نوغان در سطح کشور توزیع‌شده و حدود ۲۰ درصد نسبت به سال گذشته افزایش تولید داشته است. همچنین با توجه به پیش‌بینی‌هایی که مبنی بر تداوم شرایط یکی، دو سال گذشته در مورد نرخ پیله در کشور وجود دارد، ممکن است این روند افزایشی در سال‌های آینده نیز ادامه یابد.
مواج پور می‌گوید: در مرکز تحقیقات ابریشم کشور طی برنامه‌ای ۵ تا ۸ ساله واریته ها و هیبریدهای جدیدی از تخم نوغان تولید شدند تا بتوانند جایگزین انواع قبلی موجود در کشور شوند و بدین ترتیب بازدهی بیشتری داشته باشیم و عملکرد تولید پیله نوغانداران افزایش یابد. این موضوع می‌تواند یک عامل تشویقی برای رغبت کسانی باشد که هم‌اکنون به‌صورت بالقوه دارای پتانسیل فعالیت در حوزه نوغانداری هستند اما بالفعل به آن نمی‌پردازند.
نقش سیاست‌های تجاری و ارزآوری
وی با اشاره به ارتباط سیاست‌های تجارت بین‌المللی کشورمان با رونق نوغانداری می‌گوید: بیش از ۹۵ درصد پیله و نخ ابریشم تولیدی در ایران به مصرف تولید فرش‌های ابریشمی می‌رسد چراکه در بخش صنعت و فرآورده‌های نوین مطرح در نوغانداری در حال حاضر عملکرد اقتصادی نداریم و تنها در فرش، ابریشم تولیدشده به مصرف می‌رسد.
وی بیان می‌کند: باید توجه داشت که صادرات فرش هم متأثر از بازار بین‌المللی است و عواملی چون تحریم و ورود رقبای جدید و جدی همانند چین، ترکیه، افغانستان، پاکستان و هند که با طرح و نقش ایرانی فرش تولید می‌کنند و با قیمت‌های پایین‌تر عرضه می‌کنند، در این زمینه تأثیرگذار است.
محقق مرکز نوغانداری کشور ادامه می‌دهد: مصارف دارویی و بهداشتی تک فرآورده‌های نوینی بوده که در نوغانداری مطرح هستند و خیلی از کشورها در این زمینه کار اقتصادی می‌کنند؛ ما هم در مرکز تحقیقات ابریشم بخش فراورده‌های نوین نوغانداری را طی چند سال اخیر راه‌اندازی کرده‌ایم. تکنولوژی‌های مطرح در این عرصه به‌گونه‌ای است که کشورهای فعال آن را به سایر کشورها نمی‌دهند و حتماً باید این دانش فنی به‌صورت بومی تولید شود تا به‌وسیله آن بتوان وارد عرصه تولید اقتصادی و رقابت بازار شد.
مروج پور با اشاره به اینکه از سال‌های گذشته مبحث افزایش درآمدهای غیرنفتی مطرح بوده صادرات فرش نیز بخشی از این موضوع است، می‌افزاید: ایران سال‌هایی تا ۲ میلیارد دلار صادرات فرش داشته که البته هم‌اکنون ممکن است با توجه به کشش بازار جهانی و توان ما در رقابت با بازار جهانی به ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیون دلار رسیده باشد. این توانایی یک محل ارزآوری خوبی برای کشور محسوب می‌شود و البته این بخشی است که ما به‌صورت سنتی در آن خبره بودیم؛ بخش‌هایی هم وجود دارد که ما در آن تازه‌کار هستیم. به‌عنوان‌مثال برای ورود به حوزه فراورده‌های دارویی و بهداشتی باید با کشورهایی چون چین و ژاپن که سال‌ها است در این عرصه فعال هستند، رقابت کنیم؛ اما این مبحث که ما در عرصه‌های دیگر نوغانداری هم ارزآوری داشته باشیم، امکان‌پذیر است.
وی یادآور می‌شود: تولید با منظر صادرات متکی بر مصارف داخلی موضوعی است که باید در نظر داشته باشیم و در مبحث توسعه درون‌زا مصارف داخلی برای فرآورده نهایی تعریف کنیم. به‌عنوان‌مثال در ژاپن بانوان کیمونوی ابریشمی یا در هندوستان ساری ابریشمی دارند؛ در چین و کره هم مصارف داخلی وجود دارد، ما نیز باید بکوشیم برای مصارف داخلی ابریشم برنامه‌ریزی کنیم. واقعیت این است که تعداد کمی از خانوارهای ایرانی توانایی داشتن فرش ابریشمی در منازلشان را دارند و فعالیت تولید فرش ابریشمی بر محور صادرات حرکت می‌کند، حال اگر ما به صنایع‌دستی نظیر رشتی دوزی و چادرشب بافی ابریشمی توجه کنیم، مصارف داخلی برایشان تعریف می‌شود. هم‌اکنون روسری‌ها و چادرهای ابریشمی مصرفی کشور وارداتی هستند و اگر بتوانیم وارد فاز تولیدات نساجی این محصولات شویم متکی به مصارف داخلی می‌شویم.
اهمیت به روز کردن نوغانداری در روستاها
مدیر مدرسه‌ای که در روستای لپوندان شهرستان شفت به نوغانداری می‌پردازد، به خبرنگار مهر می‌گوید: ۳۵ سال است که نوغاندارم و ۲۲ سال است که به‌عنوان نماینده کشاورزان در چند محل، سالی ۱۸۰ تا ۲۵۰ جعبه تخم نوغان توزیع می‌کنم. البته افراد دیگری هم هستند که به توزیع تخم نوغان بین کشاورزان می‌پردازند، چراکه بسیاری از کشاورزان هم‌زمان در فصل بهار به شالی‌کاری، باغ چای و دام‌پروری می‌پردازند و فرصت ندارند که خودشان برای دریافت جعبه‌های تخم نوغان بروند.
رمضان دشت‌پیما با بیان اینکه قطب اول نوغانداری در گیلان، لنگرود و سپس شفت است، اظهار می‌کند: در این میان روستای لپوندان با پرورش نزدیک به ۷۰۰ جعبه تخم نوغان در حال حاضر رتبه نخست را به خود اختصاص داده است.
اگر شرایط دریافت وام‌های کم بهره برای روستاییان سخت نباشد، می‌توانند از این تسهیلات برای ساخت تلمبار مناسب و به کار بردن شیوه اصولی نوغانداری استفاده کنند و بازدهی کارشان را افزایش دهند
وی درباره چالش‌هایی که در حال حاضر در عرصه نوغانداری وجود دارد، یادآور می‌شود: بعضی کشاورزان درختان توت خود را ازدست داده‌اند و در مواردی هم نوغانداران با شیوه اصولی کار نمی‌کنند یا از «تلنبار» مناسبی برای پرورش کرم ابریشم برخوردار نیستند.
دشت‌پیما با اشاره به اهمیت آموزش ادامه می‌دهد: حدود ۳۰ نفر از خانم‌هایی که به فضای مجازی دسترسی دارند را به اداره جهاد کشاورزی معرفی کردیم که این افراد مشغول دریافت آموزش هستند. من و همسرم نیز چند دوره به‌صورت حضوری در زمینه ترویج و آموزش فعالیت داشته‌ایم.
وی می‌گوید: درآمد نوغانداری مناسب است، اما اگر نوغاندار از دستگاه‌های تبدیلی برخوردار باشد و بتواند مرحله تبدیل پیله به نخ را انجام دهد از درآمد بیشتری بهره‌مند شده و رغبت به نوغانداری افزایش می‌یابد.
دشت‌پیما می‌افزاید: درواقع کسانی که پیله را از ما خریده و ادامه فعالیت تبدیل پیله به نخ را انجام می‌دهند، درآمد بهتری دارند. همچنین اگر شرایط دریافت وام‌های کم‌بهره برای روستاییان سخت نباشد، می‌توانند از این تسهیلات برای ساخت «تلنبار» مناسب و به کار بردن شیوه اصولی نوغانداری استفاده کنند و بازدهی کارشان را افزایش دهند. باید تلاش کرد تا جوانان برای پرداختن به این فعالیت ترغیب شوند تا نوغانداری سنتی در مسیر به‌روز شدن قرار گیرد.
جایگاه نوغانداری در اقتصاد مقاومتی
رئیس مرکز توسعه نوغانداری کشور اظهار می‌کند: ایران در پرورش کرم ابریشم و تولید پیله دارای جایگاه هشتم دنیا را دارد و نوغانداری میراث کهن فرهنگی و اقتصادی گیلان است. در واقع گیلان از دیرباز به‌عنوان مهم‌ترین استان تولید پیله ابریشم تر در کشور مطرح بوده و نزدیک به یک‌سوم تولید پیله تر ابریشم کشور در آن انجام می‌شود.
عدیل سروی زرگر با بیان اینکه ایران با توجه به شرایط اقلیمی ظرفیت‌های بسیاری برای کشت درخت توت و پرورش کرم ابریشم در حوزه نوغانداری دارد، می‌گوید: پرورش کرم ابریشم فعالیتی کوتاه‌مدت است و در عرض ۴۵ روز این پرورش به اتمام می‌رسد. این فعالیت نیازمند سرمایه‌گذاری بالایی نیست و بازگشت سرمایه در این حرفه در مقایسه با سایر فعالیت‌های تولیدی کشاورزی سریع‌تر است. همچنین برای اقتصادی کردن نوغانداری می‌توان این فعالیت را دو بار در سال انجام داد. البته باید توجه داشت نوغانداری از جاذبه‌های گردشگری به شمار می‌آید و در رونق صنایع‌دستی نیز مؤثر است. از دیگر فواید این فعالیت، انطباق آن با موازین حفاظت از محیط‌زیست بوده و می‌توان با کاشت درخت توت در اراضی شیب‌دار از فرسایش خاک نیز جلوگیری کرد.
وی با اشاره به اهمیت توجه به نوغانداری در رده مشاغل خانگی و ارزش‌افزوده بسیار مناسب این فعالیت در منسوجات ابریشمی، می‌افزاید: نوغانداری در ۱۱ استان کشور شامل گیلان، خراسان رضوی، گلستان، خراسان شمالی، مازندران، اصفهان، آذربایجان شرقی، سمنان، خراسان جنوبی، کردستان و البرز به‌عنوان یکی از محورهای فعالیت اقتصاد مقاومتی حوزه کشاورزی تعریف‌شده و این فعالیت با ۹ بند از ۲۴ بند سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی که از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ‌شده، سنخیت دارد.
افزایش تعداد خانوارهای فعال در صنعت نوغانداری
این مسئول با بیان اینکه در سال ۹۷ تعداد نوغانداران کشور ۱۷ هزار خانوار بود که این تعداد سال گذشته به ۲۵ هزار خانوار رسید، ادامه می‌دهد: با توجه به رضایت‌مندی نوغانداران از تولید و فروش سال گذشته، پیش‌بینی می‌کنیم این عدد امسال به ۲۹ هزار خانوار در ایران برسد. تعداد خانوارهای نوغاندار گیلان در سال ۹۷ حدود هفت هزار خانوار بوده که در سال گذشته به ۹ هزار و ۴۹ خانوار رسیده و انتظار داریم این رقم امسال به حدود ۱۰ هزار و ۸۰۰ خانوار افزایش یابد.
سروی زرگر با اشاره به توزیع ۲۵ هزار و ۷۰۰ جعبه تخم نوغان در سال ۹۷ و با بیان اینکه این تعداد در سال گذشته به ۳۹ هزار و ۸۰۰ جعبه رسید که بیشترین میزان توزیع در ۱۰ سال گذشته به شمار می‌رود، اظهار می‌کند: امسال نیز برای توزیع ۴۵ هزار جعبه در سطح کشور برنامه‌ریزی‌شده و هم‌اکنون توزیع تخم نوغان در ۹ استان مناطق گرمسیری به اتمام رسیده و در ۱۶ استان مناطق معتدل در دست اقدام است و در شش استان سردسیری نیز به فراخور شرایط آب و هوایی توزیع خواهد شد.
وی می‌افزاید: قیمت هر جعبه تخم نوغان ۷,۵۰۰ تومان است که به‌صورت یارانه‌ای با دستور وزیر جهاد کشاورزی و هماهنگی‌های انجام‌شده با سازمان حمایت از مصرف‌کننده و تولیدکننده و بدون افزایش بها نسبت به سال‌های قبل در سطح کشور توزیع می‌شود.
سروی زرگری با اشاره به میزان تولید پیله ابریشم می‌گوید: ۹۸۰ تن پیله تر در سال ۹۷ و ۱۳۸۵ تن پیله در سال گذشته تولید شد که بیشترین میزان تولید در ۱۰ سال گذشته محسوب می‌شود، البته از این مقدار ۴۸۰ تن سهم گیلان در تولید بوده است.
وی به خبرنگار مهر می‌گوید: انتظار می‌رود این میزان امسال با تلاش نوغانداران حدود ۱۶۵۰ تن پیله ابریشم برسد که سهم استان گیلان ۵۶۰ تن است. بدین ترتیب میزان خوداتکایی صنعت فرش و منسوجات ابریشمی به تولید داخل از ۲۸ درصد در سال ۱۳۹۷ به ۴۸ درصد در امسال ارتقا می‌یابد.
وی تصریح می‌کند: درواقع با توجه به حمایت‌های دولت در حوزه بیمه، تأمین نهال توت رایگان، آموزش بهره‌برداران و کارشناسان در سطح استانها، احیا و بهسازی باغات توت و تلنبارهای پرورش کرم ابریشم، حمایت‌های مربوط به خرید توافقی از سوی سازمان تعاون روستایی و افزایش قیمت تضمینی خرید پیله تر ابریشم، صنعت نوغانداری رونق می‌یابد و این قابلیت وجود دارد که در عرض یک برنامه ۴ ساله کل نیاز کشور به ابریشم در داخل تولید شود.
ترویج نوغانداری در روستاها و اهمیت حمایت از تولید داخل
«رونق نوغانداری در روستاها به افزایش تولید و رونق معیشت روستانشینان می‌انجامد.» سروی زرگر اظهار می‌کند: افزایش صرفه اقتصادی موجب جلب‌توجه روستاییان به فعالیت نوغانداری می‌شود و ما برای دستیابی به این هدف تلاش می‌کنیم. با توجه به اینکه استان‌هایی چون گیلان و مازندران در گذشته تجربه دو بار پرورش کرم ابریشم در سال را داشته‌اند، سال گذشته بعد از ۲۳ سال وقفه، پرورش کرم ابریشم در ۱۰ استان کشور، دو بار در سال اتفاق افتاد که تجربه بسیار ارزشمندی بود این روند امسال ادامه می‌یابد.
وی ادامه می‌دهد: افزایش میزان تولید به ازای هر جعبه نیز با تأمین تخم نوغان‌های با کیفیت بالا به کمک محافل علمی محقق می‌شود. آموزش گسترده و توزیع نهال توت با بازدهی بیشتر نیز از دیگر موارد مؤثر در تولید است.
سروی زرگر با بیان اینکه نوغانداری به تأمین مواد اولیه صنعت فرش و منسوجات ابریشمی می‌انجامد، می‌گوید: ایران از دیرباز دارای جایگاه ممتازی در عرصه صادرات فرش بوده و افزایش اتکا به تولید داخل درزمینهٔ تولید ابریشم هم به کاهش خروج ارز از کشور کمک می‌کند و هم در ارزآوری صادرات فرش مؤثر خواهد بود.
وی درباره راهکارهای افزایش حمایت از تولید ابریشم در کشور نیز اظهار می‌کند: افزایش تعرفه واردات نخ ابریشم بسیار تأثیرگذار است و خوشبختانه دولت این عدد را از ۱۰ درصد به ۲۶ درصد افزایش داده، ولی پیشنهاد ما حمایت بیشتر و در نظر گرفتن حداقل تعرفه ۴۰ درصدی است. از سوی دیگر ارائه تسهیلات بانکی با کارمزدهای پایین‌تر به رونق نوغانداری کمک می‌کند و امید می‌رود با اجرای طرح‌های توسعه نوغانداری در کشور بتوانیم به رونق گذشته بازگردیم.
ضرورت توسعه نوغانداری
در این گزارش نگاهی داشتیم به وضعیت نوغانداری و ضرورت احیا و توسعه این فعالیت که می‌تواند هم در بهبود معیشت روستاییان مؤثر باشد و هم به ارزآوری اقتصادی بیانجامد.
حمایت از نوغانداران، توجه به صنایع تبدیلی در این عرصه، گسترش فعالیت‌های تحقیقاتی، جذب مشارکت پژوهشگران و سرمایه‌گذاران، تعریف مصارف نو در صنایع‌دستی و تولیدات مرتبط بی‌تردید گامی مهم در مسیر رفع نیازهای داخلی کشور و افزایش صادرات مرتبط با تولید ابریشم است.
