به گزارش خبرنگار مهر، سال‌ها است که کشت خشخاش در افغانستان بلای جان جوانان کشور شده و امروز اعتیاد یکی از معضلات اجتماعی ما به شمار می‌رود. تغییر کشت از خشخاش به گیاه مخدر دیگر تغییر سیاستی است که به موضوع اعتیاد در ایران بیشتر دامن می‌زند. این گفت و گو به چگونگی سازگاری کشاورزان افغان برای بقا، در مواجهه با چالش‌های محیطی و سایر چالش‌های اجتماعی اقتصادی می‌پردازد؛ باید گفت به طور سنتی، افغانستان بزرگترین تولید کننده تریاک در جهان است و ۸۰ درصد تقاضای جهانی را تأمین می‌کند. برای چندین دهه، افغانستان، بر بازار جهانی تریاک به عنوان قطب اصلی کشت و قاچاق تسلط داشته با این حال، پس از ممنوعیت تریاک در ایران، هند و ترکیه تولید به طور کامل در دهه ۷۰ میلادی این وظیفه به افغانستان منتقل شد تا اینکه در سال ۱۹۸۹، تریاک به صادرات اصلی افغانستان تبدیل شد و این کشور یک سوم تریاک جهان را تأمین می‌کرد. در ادامه درباره وضعیت صادرات بخش کشاورزی افغانستان و تغییر رویکرد این کشور از خشخاش به سایر گیاهان برای مواد مخدر گفت و گویی با حسین شیرزاد، کارشناس و تحلیل گر بخش کشاورزی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
چطور شد که اقتصاد افغانستان بر پایه کشت تریاک پیش رفت؟
اقتصاد افغانستان که در اثر جنگ علیه اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۸۰ میلادی ویران شده بود، در سراسر دهه ۹۰ در وضعیت بحرانی قرار داشت.
در دهه ۹۰ وقتی که طالبان، کنترل افغانستان را به دست آوردند، به جنگ سالاران اجازه داد تا در ازای وفاداری و دادن مالیات سالانه درآمد تریاک، به تولید تریاک ادامه دهند. در سال ۱۹۹۶، طالبان یک رویکرد آزادانه برای کشت مواد مخدر اتخاذ کرد که به تدریج به مالیات بر کشاورزان و همچنین تأمین امنیت برای قاچاقچیان و اخذ مالیات تبدیل شد
در فرمان‌های جدید طالبان آمده بود «کشت و تجارت چرس (نام افغانی حشیش) مطلقاً ممنوع است. مصرف مواد افیونی و تولید هروئین ممنوع است، اما تولید و تجارت تریاک ممنوع نیست. اما در عمل، آزمایشگاه‌ها و تجارت هروئین برچیده نشدند حتی ۱۰ درصد زکات تریاک که قبلاً به ملاهای روستا پرداخت می‌شد، به خزانه طالبان هدایت شد و در سال ۱۹۹۶-۱۹۹۷ حدود ۹ میلیون دلار از تولید ۱۵۰۰ تنی تریاک جنوب به دست آمد و معادل ۱۵ درصد زکات نیز از قاچاقچیان گرفته شد. با پیشرفت کشت خشخاش در دهه ۹۰، این مالیات‌ها به ۲۰ درصد افزایش یافت که بین ۴۵ تا ۲۰۰ میلیون دلار در سال به ارمغان آورد. تا سال ۱۹۹۹، طالبان از آزمایشگاه‌های هروئین نیز مالیات گرفت. طالبان همچنین با ارائه مجوزهای رسمی دولتی برای کشت تریاک، راه اندازی مزارع نمونه به کشاورزان آموزش داد چگونه خشخاش را کارآمدتر پرورش دهند و با توزیع کود برای کشت خشخاش، به دنبال گسترش و تنظیم اقتصاد مواد مخدر بودند. بنابراین، کشت خشخاش در طول دهه ۹۰ افزایش یافت.
در سال ۱۹۸۰ مجموع تولید تریاک در افغانستان ۲۰۰ تن بود، این تناژ ۱۰ سال بعد به ۱۶۰۰ تن رسید. در ادامه این عدد تا سال ۱۹۹۴ به ۳۴۰۰ تن و در سال ۱۹۹۹ به ۴۶۰۰ تن صعود کرد.
صنعت مواد مخدر به طور غیرقانونی مشروعیت طالبان را تقویت کرد زیرا منبع معیشتی قابل اعتمادی برای بخش وسیعی از مردم فراهم می‌کرد. این معیشت نه تنها نسبتاً پر سود بود، بلکه غالباً تنها منبع معیشت در دسترس مردم در یک اقتصاد ویران شده بود.
با این حال، در سال ۲۰۰۰، آنها برای مدت کوتاهی آن را ممنوع و آن را غیر اسلامی اعلام کردند و کشاورزانی را که همچنان به کشت این محصول ادامه می‌دادند، مجازات سختی شدند.
پس از فروپاشی طالبان در سال ۲۰۰۱، ایالات متحده آمریکا، بریتانیا و دولت افغانستان از تاکتیک‌های مختلف عملی (مثلاً ریشه‌کن کردن محصول خشخاش) و تاکتیک‌های فرمالیستی (مثلاً طرح‌های تشویقی محصولات جایگزین) در جنگ علیه مواد مخدر استفاده کردند با این حال، تولید تریاک کاهش نیافت. در مقابل، کشت تریاک از میانگین ۶۰ هزار هکتار بین سال‌های ۱۹۹۴ و ۲۰۰۱ به رکورد ۳۳۰ هزار هکتار در سال ۲۰۱۷ افزایش یافت. در سال ۲۰۲۰، حدود ۲۲۴ هزار هکتار از اراضی افغانستان زیر کشت خشخاش رفت که یکی از بالاترین سطوح کشت در این کشور بود. در سال ۲۰۱۷، اقتصاد مواد مخدر در افغانستان به سطوحی حتی بالاتری از تولید هروئین رسید که حداقل از زمان جنگ جهانی دوم در هیچ جای دنیا سابقه نداشت.
سال ۲۰۲۱، اقتصاد مواد افیونی تا ۱۴ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) افغانستان را تشکیل می‌داد که کشت و تجارت تریاک را به یک منبع اصلی اقتصادی تبدیل کرد. مطالعه مؤسسه (ODI) نشان داده در استان نیمروز در جنوب غربی افغانستان، در مرز ایران از نظر تناژ، متامفتامین بیشتر از تریاک در استان تولید یا در آن جا به جا می‌شود. صنعت مت، با سرعت سرسام آور در این مناطق در حال رشد است و این نگرانی را در میان کارشناسان برانگیخته است که در زمان طالبان، افغانستان می‌تواند به یک تأمین کننده اصلی تبدیل شود زیرا تقاضا در سطح منطقه‌ای و جهانی به طور دائم افزایش می‌یابد. از جمله مقاصد مت آمفتامین افغانی کشورهای همسایه ایران و پاکستان و هند است. با توجه به کاهش بیشتر تولید ناخالص داخلی افغانستان در سال بعد، اقتصاد مواد افیونی احتمالاً سهم بیشتری از کل اقتصاد آن را در سال ۲۰۲۲ تشکیل می‌دهد. در ۲۰ سال گذشته، کشت خشخاش همچنان زیربنای زندگی اقتصادی و سیاسی مردم افغانستان بوده است.
تداوم حضور خشخاش عمیقاً در بافت اجتماعی-اقتصادی این کشور، و نیز امور سیاسی و روابط قدرت آن، گریزناپذیر است. با وجود آشفتگی، بی ثباتی سیاسی، شورش در سراسر کشور و همچنین خروج آمریکا، تجارت تریاک افغانستان در سال ۲۰۲۱ حدود ۲.۷ میلیارد دلار درآمد داشته است. درهم تنیدگی تجارت مواد مخدر در افغانستان نشان دهنده لنگر انداختن عمیق آن در ژرفای جامعه و معیشت افغان‌ها است. در حالی که مشارکت در تریاک، حشیش و هروئین غیرقانونی است، اما فرصت‌های شغلی بسیاری را برای جمعیت روستایی عظیم که فاقد کار هستند، فراهم می‌کند.
در این اقتصاد غیرقانونی، ارائه فرصت‌های شغلی و امنیت مالی برای جمعیت، دلیل غالب مردم برای مشارکت در کشت خشخاش و به دنبال آن استحصال هروئین است. بر اساس گزارش مرکز نظارت اروپا برای مواد مخدر و اعتیاد (EMCDDA)، مواد مخدر حدود ۴۶.۸ میلیون یورو در سال به دستمزدهای محلی کمک می‌کند و از هر ۱۰ افغان تقریباً یک نفر به تجارت مواد مخدر مشغول است.
آیا کمبود آب و فراگیر شدن خشکسالی تأثیر روی کشت این گیاه در افغانستان نداشت؟
از سال ۲۰۱۷ که نشانه‌های خشکسالی شروع و در سال ۲۰۱۸ اوج گرفت، با کاهش عملکرد مزارع خشخاش و پایین آمدن درآمد و دستمزدها، فقر روستایی به اوج خود رسید، این در حالی بود که در شمال، به ویژه در ولایات بلخ، بدخشان و تخار، الگوی کشت صنعتی حشیش با کودورزی نیتراته مکفی همچنان ادامه داشته به ویژه حشیش بلخ و بدخشان در بازارهای محلی و منطقه‌ای بسیار ارزشمند بوده و بعید به نظر می‌رسید که کشاورزان این دو ولایت به راحتی چنین محصول زراعی نقدی ارزشمندی را رها کنند؛ چون تریاک، حشیش و هروئین عمیقاً در فرهنگ ساکنان این مناطق ریشه دوانده است.
با ظهور مجدد طالبان در عرصه سیاست افغانستان، تغییرات شدید اقلیمی و کمبود آب الگوهای کشت خشخاش و شاهدانه دچار مشکل شد و نیاز بود تا با نوآوری و تغییر در ترکیب کشت گیاهان، زنجیره ارزش جدیدی از انواع مواد مخدر رونق گیرد. با ظهور مجدد طالبان در عرصه سیاست افغانستان، تغییرات شدید اقلیمی و کمبود آب الگوهای کشت خشخاش و شاهدانه دچار مشکل شد و نیاز بود تا با نوآوری و تغییر در ترکیب کشت گیاهان، زنجیره ارزش جدیدی از انواع مواد مخدر رونق گیرد. از زمانی که طالبان قدرت را در تابستان ۲۰۲۱ به دست گرفت، تولید «مت» افزایش یافته است و با اعلام ممنوعیت تریاک، قیمت تریاک دو برابر شد (از ۱۱۶ دلار در هر کیلوگرم در مارس ۲۰۲۲ به ۲۰۳ دلار در آوریل ۲۰۲۲ رسید) و بسیاری از دست اندرکاران سنتی زنحیره تأمین تریاک را فقیر کرده است. این سیاست‌ها منجر به تغییر الگوی تولید مواد مخدر در افغانستان از تریاک به تولید «مت‌آمفتامین» شد.
این گیاه هم در بخش تولیدات مواد مخدر کاربرد دارد؟
بله. آلکالوئیدهای افدرین که آلکالوئیدهای فنیل پروپیلامینو یا آمفتامین‌های جایگزین نیز نامیده می‌شوند، یک کلاس ترکیبی متنوع هستند. این نوآوری مهم در سه سال گذشته توسط برخی از خانوارهای روستایی در جنوب غربی برای تنوع بخشی به تولید و فرآوری مقادیر قابل توجهی افدرین و مت آمفتامین صورت پذیرفت. ظهور این صنعت جدید و در حال گسترش از زمانی رشد کرد که تاجران مواد مخدر افغانستان دریافتند، گیاهان خانواده اومان (افدرا) که قرن‌ها است در ارتفاعات مرکزی مراتع کشور به طور وحشی رشد کرده و در برخی مناطق کشور به اومان و در برخی دیگر به «بندک» معروف است، حاوی یک محرک طبیعی به نام «افدرین» است که ماده شیمیایی مورد استفاده برای ساخت «مت آمفتامین» را تشکیل می‌دهد. بر اساس گزارش مرکز نظارت اروپا بر مواد مخدر و اعتیاد به مواد مخدر (EMCDDA) در نوامبر ۲۰۲۰، افغان‌ها تقریباً از ۴ سال پیش به طور جدی تولید متامفتامین را آغاز کردند. البته از سال ۲۰۱۳ گزارش‌هایی مبنی بر «پختن» این ماده توسط افغان‌ها در لابراتوارهای کوچک موسوم به آشپزخانه وجود داشت. از منظر تاریخی اگرچه با کمک آمریکایی‌ها تولید مت آمفتامین در کشور بین سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۷ آغاز شده بود، اما نسبتاً غیرمعمول، در مقیاس پایین و بر پایه افدرین استخراج‌شده از داروهای ضد احتقان (مثلاً شربت‌های سرفه و سرماخوردگی)، در فرآیندی پرهزینه و نیازمند شیمیدان‌های متخصص بود.
نسخه مصنوعی افدرین، عنصری رایج در داروهای ضداحتقان و قرص‌های کاهش وزن بانوان است و اغلب برای ساخت متامفتامین کریستالی استفاده می‌شد. چنانکه قبل از سال ۲۰۱۷، تولیدکنندگان در افغانستان، معمولاً افدرین یا سودوافدرین شیمیایی مرتبط را از داروهایی که از داروخانه خریداری می‌شد به دست می‌آوردند. اما تأمین منابع کافی برای حمایت از تولید «متات» سخت و گران بود. در دنیا تکنولوژی تولید گیاهان خانواده «افدرا سینیکا» در شرایط مزرعه باز و تحت شیوه‌های رشد تجاری از جمله آبیاری قطره‌ای و کود دهی، در مرکز تحقیقات نیو یا OR به کمک بذور اصلاح شده آمریکایی‌ها در شمال سرزمین اشغالی از بذرهای به دست آمده از گونه‌های وحشی که منشأ آن در شمال چین هستند نزدیک به ۳ دهه آغاز شده و از مراکز دیگر هم می‌توان به کشت تجاری این محصول در کانادا در مرکز تحقیقات حفاظت از محصول و غذای جنوب ( (SCPFRC لندن، انتاریو؛ جایی که گیاهان در شرایط استاندارد گلخانه‌ای در گلدان‌های حاوی مخلوط ۵۰-۵۰ ماسه و خاک تجاری سبک رشد کردند، اشاره داشت.
فراموش نکنیم این تکنولوژی در میان کشورهای اتئلاف در اشغال ۲۰ ساله افغانستان وجود داشت و رژیم اشغالگر قدس نیز متحد دیرینه آنها در جنایات منطقه‌ای است. بر خلاف افدرین مصنوعی، که از داروهای بدون نسخه استخراج می‌شد و جمع‌آوری آن نیاز به کار زیادی داشت، افدرا سینیکا، درختچه‌ای مقاوم و منبع جایگزین ارزان و در دسترس بود و به طور طبیعی در مناطق مرتفع افغانستان می‌رویید. در غرب افغانستان در گذشته از افدرا (یا اومان) برای هیزم سوخت یا برای درمان بیماری‌های کلیوی نیز استفاده می‌شد، در گذشته، اومان مزایای اقتصادی- تجاری چندانی نداشت. در ولایت غزنی، معمولاً سالانه مقدار کمی از این محصول مرتعی برداشت شده و به فروشگاه‌های مرکز این ولایت فروخته و سپس به عنوان یک گیاه دارویی به هند فرستاده می‌شد. مثلاً در ولسوالی «گلدره» ولایت کابل در داروخانه‌های محلی برای معالجه مشکلات گوارشی و بیماری‌های کلیوی تجویز می‌شد، در حالی که در «طیوره» تا ۳ سال پیش، از این محصول برای پخت غذا و گرم کردن خانه و بیشتر در ماه‌های سرد زمستان به عنوان هیزم هم استفاده می‌شد. حتی اکنون هم در عطاری‌ها، چیده و پاک شده، بسته‌بندی و خشک می‌شود. رویشگاه‌های افدرا به طور گسترده در عرض‌های جغرافیایی مرکزی و شمالی افغانستان از استان فراه در غرب تا استان ننگرهار در مرز شرقی با پاکستان امتداد دارد. امروز این گیاه موتور محرکه و پیشران رشد چشمگیر صنعت مت آمفتامین در افغانستان است.
چه زمانی استفاده از این گیاه بین تولیدکنندگان رواج یافت؟
سازندگان مواد مخدر در افغانستان بیش از یک دهه پیش به پتانسیل استفاده از گیاه مرتعی افدرا در تولید مت پی بردند. تولید مت فقط به تعداد انگشت شماری از مواد شیمیایی رایج، برخی ظروف ساده آشپزخانه و یک مشعل گازی نیاز دارد. در افغانستان، تولیدکنندگان مت اغلب در کلبه‌های گلی ساده با منابع و تجهیزات محدود، آن را انجام می‌دهند.
سال ۲۰۱۵، تولیدکنندگان افغانستان آزمایش استخراج صنعتی افدرین از گیاه افدرا را به طور وسیع آغاز کردند. در این روش افدرین جدا شده از گیاه افدرا دارای مزایایی است از جمله اینکه استخراج افدرین از گیاه ارزان‌تر است و به دانش شیمیایی کمی نیاز دارد. با این حال، افدرای مرتعی یک منبع طبیعی محدود است که فقط در تابستان جمع‌آوری می‌شود، مگر اینکه به طور سنتی در مزارع کشت شود. از طرفی استخراج افدرین به حجم مقادیر زیادی از گیاه و عرضه منظم نیاز دارد. بسته به کیفیت گیاه افدرا، بین ۱۱۵ تا ۲۷۰ کیلوگرم از آن برای تولید یک کیلوگرم افدرین کافی است که به نوبه خود حدود دو سوم کیلوگرم متامفتامین تولید می‌کند. تا سال ۲۰۱۸، اکثر آزمایشگاه‌های محلی تولید مت را از این گیاه انجام می‌دادند. این تغییر باعث رشد سریع این صنعت و افزایش حاشیه سود مربوط به آن شد. همچنین به جز افغانستان، مکان‌های کمی در جهان وجود دارد که در آن با چنین هزینه‌های پایینی برداشت، حمل و نقل، پردازش و تجارت فرامرزی بدون وجود خطر شناسایی و ممنوعیت با حداقل ریسک امکان‌پذیر باشد. بنابراین افغانستان مت را با یک دهم قیمت تمام شده تولیدی در مقایسه با آسیای جنوب شرقی اما با کیفیت بالا تولید می‌کند. در حقیقت این ریسک حداقلی به افغانستان یک مزیت رقابتی در بازارهای جهانی مواد مخدر می‌دهد.
گستردگی تولید این ماده مخدر در افغانستان چقدر است؟
در حال حاضر، افدرا حداقل در ۸ استان افغانستان برداشت می‌شود و زمینه قابل توجهی برای کشت محصول افدرا با وجود ۱۹۲ هزار کیلومتر مربع اراضی زراعی بالاتر از ۲۵۰۰ متر- ارتفاعی که طبق تحقیقات علمی افدرا در آن بهترین رشد را دارد در افغانستان وجود دارد. تنها در ناحیه تایورا، ۱۴۰۰ روستا در دامنه کوه‌های ۲۵۰۰ متری یا بالاتر قرار دارند، ارتفاعی که به نظر می‌رسد افدرا در آن به خوبی رشد می‌کند. بنابراین پتانسیل افزایش تولید این محصول تا ۹ برابر وجود دارد این گیاه در ارتفاعات مرکزی خشک می‌شود و سپس به آزمایشگاه‌هایی در جنوب و جنوب غربی که در آن افدرین و مت تولید می‌شود، فروخته می‌شود. تعداد ۳۲۹ آزمایشگاه افدرین را تنها در منطقه بکوه ( باکوا Bakwa) در استان فراه می‌توان پیدا کرد. این استان ۲۹۰ کیلومتر مرز مشترک با ایران دارد. به تازگی تجار، محصول را در ولسوالی های پسابند، ساغر، شارک و تولک غور خریداری می‌کنند؛ علاوه بر این، از سال ۲۰۱۸، تاجران فراه و هلمند در تعدادی از ولسوالی های دیگر نیز اومان را خریداری کرده و با رشد محصول اومان در مناطق کوهستانی بامیان، دایکندی، هرات، غزنی، غور، هلمند، کابل، ارزگان و وردک، باید متعجب شد که تولید مت آمفتامین در افغانستان با ظهور داعش چقدر بزرگ شده و به کجا می‌رود.
در افغانستان، کشوری که ۹۷ درصد جمعیت آن با کمتر از یک دلار در روز زندگی می‌کنند، یک خانواده در باکوا می‌توانند ماهانه ۳۸۰ دلار از کمک به فرآیند تولید یا ذخیره ترکیبات شیمیایی لازم برای تولید به دست آورد.
سیستم تولید آزمایشگاهی شامل دو مرحله فرآوری است که در اولین مرحله افدرین توسط کارگران نیمه ماهر از گیاه افدرا استخراج می‌شود و در دومین فاز که در آن متامفتامین توسط آشپزان متخصص از افدرین ساخته می‌شود، افدرا خشک شده به آرد تبدیل می‌شود و در مخلوطی از آب، بنزین، نمک و سود سوزآور به مدت ۲۴ ساعت خیس می‌شود. سپس این محلول فیلتر و انتقال آن به مخزن فلزی صورت می‌پذیرد. مرحله بعدی شامل حرارت دادن با نمک، اسید سولفوریک و زایلن است که باقیمانده‌ای با ظاهر ماست خشک ایجاد می‌کند این همان افدرین است که می‌تواند از طریق واکنش با محلول ید و سایر مواد شیمیایی فروخته یا به مت تبدیل شود. این تولیدات گیاهی کمک قابل توجهی به اقتصاد محلی و جنگ سالاران پشتون کرده است. صنعت پر رونق و کلبه‌ای تولید افدرین و متا ممکن است تا ۲۴۰ میلیون دلار در سال ارزش داشته باشد. این کار برای تقریباً ۲۰ هزار نفر شغل فصلی فراهم می‌کند که ۵ هزار نفر از آنها در آزمایشگاه‌های مت کار می‌کنند و معادل حدود ۵۵ میلیون دلار در سال دستمزدهای محلی دریافت می‌کنند.
این تغییر کشت در افغانستان چقدر سلامت جامعه ایرانی و همسایگان افغانستان را تهدید می‌کند؟
در واقع حرکت به سمت تولیدات گیاهی در «باکوا» شکل اشتغال را تغییر داده است. تخمین زده می‌شود که سایت‌های استخراج افدرین موجود در باکوا (بازار عبدالودود) با ظرفیت تولید حدود ۹۸ تن افدرین در ماه (از ۳ هزار تن افدرای خشک) را داشته باشند که می‌تواند حدود ۶۵ تن مت امفتامین کریستال در ماه تولید کنند. برای پردازش این مقدار دارو به حدود ۵۰۰ آزمایشگاه مت آمفتامین نیاز است و بعید است که این تعداد آزمایشگاه متامفتامین در خود منطقه باکوا وجود داشته باشد و گزارش‌هایی مبنی بر حمل افدرین به استان‌های دیگر یا انبارش مواد در مرز افغانستان، پاکستان و ایران وجود دارد. مطالعه مؤسسه (ODI) نشان داده در استان نیمروز در جنوب غربی افغانستان، در مرز ایران از نظر تناژ، متامفتامین بیشتر از تریاک در استان تولید یا در آن جا به جا می‌شود. صنعت مت، با سرعت سرسام آور در این مناطق در حال رشد است
تحلیلگران بر این باورند که رشد این صنعت در استان‌هایی که در کنار ایران و پاکستان قرار دارند، بیشتر دیده می‌شود. مطالعه مؤسسه ODI نشان داده در استان نیمروز در جنوب غربی افغانستان، در مرز ایران از نظر تناژ، متامفتامین بیشتر از تریاک تولید و جا به جا می‌شود. صنعت مت، با سرعت سرسام آور در این مناطق در حال رشد است و این نگرانی را در میان کارشناسان برانگیخته است که در زمان طالبان، افغانستان می‌تواند به یک تأمین کننده اصلی تبدیل شود زیرا تقاضا در سطح منطقه‌ای و جهانی به طور دائم افزایش می‌یابد. از جمله مقاصد مت آمفتامین افغانی کشورهای همسایه ایران و پاکستان و هند است. همچنین گزارش‌های فزاینده‌ای مبنی بر کشف متامفتامین مرتبط با افغانستان در مناطق دورتر مثلاً سریلانکا، اندونزی، استرالیا و کشورهای آفریقایی وجود دارد. بنابراین تغییر رژیم مواد مخدر به گیاه ارزان و در دسترس افدرا پیامدهای مخرب سلامت عمومی نه فقط برای افغانستان بلکه برای کشورهای همسایه از جمله ایران نیز دارد.
ادامه دارد….
