کشاورزی به روش "کشت زیرپلاستیک" در سالهای اخیر در شهرستان کاشمر رواج یافته که هدف آن حفظ رطوبت و افزایش دمای خاک و شتاب‌دهی به جوانه‌زنی گیاه است.
این روش هم‌اینک در هزار هکتار از اراضی کاشمر مورد استفاده کشاورزان این شهرستان واقع در استان خراسان رضوی قرار گرفته است.
این شیوه از کشاورزی در حالی رو به گسترش است که کاربرد ورقهای پلاستیکی عریض و طویل برای “کشت زیرپلاستیک” موجب رهاسازی پلاستیکهای فرسوده و از رده خارج در طبیعت شده است.
همین معضل رو به رشد، در عمل در حال تبدیل فرصت کشاورزی زیرپلاستیک به تهدید جدی ناشی از پلاستیکهای رها شده در محیط طبیعی برای سلامت محیط زیست است.
فرهنگ‌سازی برای حفاظت خاک
جالب اینکه در دشت ممنوعه بحرانی کاشمر که با خشکسالی و کمبود آب مواجه است، کشت طالبی همچنان رونق دارد و هر ساله سطح آن افزایش می‌یابد که اغلب از روشهای کشت زیرپلاستیک و مالچ پلاستیکی در اراضی زیرکشت طالبی استفاده می‌شود.
مزایای این روش از کشت عبارتند از زودرس شدن محصول و عرضه خارج از فصل به بازار و فروش با قیمت مناسب، صرفه‌جویی در مصرف آب از طریق جلوگیری از تبخیر سطحی خاک و حفظ رطوبت در عمق خاک، کاهش هزینه‌های تولید از طریق کاهش نیاز به نیروی کارگری و کاهش عملیاتی نظیر مبارزه با علفهای هرز وکاهش مصرف نهاده‌ها، امکان کشت دوم برخی محصولات پس از برداشت محصول جالیزی و استفاده بیشتر از ظرفیت تولید زمین اما کارشناسان حوزه حفاظت خاک نظر دیگری دارند.
متخصص حفاظت خاک و دانشیار مرکز آموزش عالی کاشمر در خصوص کشت زیر پلاستیک گفت: اگرچه این روش کشت مزایایی از جمله صرفه‌جویی در مصرف آب از طریق جلوگیری از تبخیر سطحی خاک و حفظ رطوبت درعمق خاک وکاهش هزینه‌های تولید دارد اما مزایای این روش نباید ما را از معایب و مشکلات متعدد آن غافل کند.
هادی معماریان افزود: از جمله معایب این روش می توان به باقی ماندن بقایای نایلون‌ها در زمین و ایجاد آلودگی در محیط زیست به علت تخریب‌ناپذیر بودن، ایجاد اختلال در رشد و نمو گیاه با قرار گرفتن بخشی از پلاستیکها در زیر خاک و منطقه توسعه و فعالیت ریشه و در نهایت کاهش عملکرد و نامرغوب شدن زمین به مرور زمان، خورده شدن پلاستیکها توسط جانوران و گوسفندان و ایجاد مسمومیت و مرگ ومیر در آنها، جابجایی با وزش باد و رهاشدن به سمت رودخانه‌ها و منابع آبی، تخریب پلاستیکها بر اثر تابش آفتاب و سرما و رها شدن مونومرهای آن در محیط و در نهایت از بین رفتن غنا و کیفیت خاک، عدم چسبندگی ذرات خاک به دلیل دارا بودن مشتقات نفتی و رها شدن این ذرات به شکل ریزگرد در هوا اشاره کرد.
وی ادامه داد: با از بین رفتن چسبندگی خاک، حاصلخیزی آن کم می شود و این امر کاهش محصول در آینده را به دنبال دارد، مواد ناشی از پلاستیکها با تغییر در ترکیبات شیمیایی خاک و نفوذ از طریق ریشه گیاهان به مرور زمان موجب نابودی گونه‌های گیاهی و کاهش تنوع گونه‌ای می شود، باقی ماندن پلاستیک در خاک مانع شخم‌زنی مناسب در کشت دوره بعد می‌شود و از بین رفتن میکروارگانیسم های مفید خاک به علت افزایش بیش از حد دما در زیر پلاستیکها از دیگر معایب این نوع کشت است.
دانشیار مرکز آموزش عالی کاشمر با اشاره به راهکارهایی برای رفع این مشکلات یا تخفیف اثرات آن گفت: خاکورزی حفاظتی و باقی گذاشتن بقایای محصول قبلی بر روی زمین جهت حفظ دما و رطوبت خاک و کاهش فرسایش خاک، استفاده از مالچ‌ها یا خاکپوش‌های طبیعی و دوستدار محیط زیست مانند لاشبرگ و شاخسار، بقایای گیاهی مانند علفهای هرز حذف شده، کاه و کلش، خاک اره و یا پوست گیاهان یکی از این راهکارهاست.
معماریان با اشاره به توسعه کشت نشایی به عنوان یکی دیگر از راهکارهای کاهش اثرات روش کشت زیرپلاستیک گفت: استفاده از پلاستیکهای ضخیم که در مقابل تخریب آفتاب و پخش ذرات مضر آن در طبیعت مقاوم تر بوده و جمع آوری آنها را هم برای کشاورزان راحت تر می‌کند از دیگر روشهای کاهش مضرات این روش است.
وی جایگزینی پلاستیکهای نفتی با پلاستیکهای زیستی را در کاهش اثرات تخریبی روش کشت پلاستیک مورد تاکید قرار داد و افزود: پلاستیکهای زیستی تخریب پذیر در واقع پلاستیک‌هایی هستند که از زیست‌توده‌هایی هم‌چون روغن و چربی گیاهان، نشاسته و ذرت تولید می‌شوند و بهترین پلاستیکهای زیست تخریب‌پذیر، کوپلیم‌های پلی هیدروکسی بوتیرات با سایر پلی هیدروکسی‌ها مثل پلی هیدروکسی والرات هستند.
وی ادامه داد: استفاده از دستگاه‌های پشت تراکتوری پلاستیک جمع کن، استفاده از نایلون‌های کشی به شکل تونلی که با استفاده از خم‌های میلگرد و اجسامی شبیه به آن ایجاد شده اند تا بدین ترتیب بتوانند نایلون‌ها را پس از برداشت به آسانی و کامل از سطح خاک جمع‌آوری نمایند، فرهنگ‌سازی و آموزش و ترویج اصول خاکورزی حفاظتی و مبانی حفاظت محیط زیست و توسعه پایدار به کشاورزان و در نهایت جایگزینی محصولات آب‌بر با محصولات کشاورزی کم آب‌طلب و سازگار با روند تغییر اقلیم در از بین بردن یا کاهش اثرات تخریبی این روش کشت موثر است.
پلاستیک، بلای جان طبیعت و محیط زیست
در اواخر قرن نوزدهم انسان توانست با تغییر شکل‌دادن پلیمر پلاستیک بسازد. اولین پلاستیک در سال۱۸۷۰ به نام سلولوئید وارد بازار شد یعنی ۱۵۰ سال قبل، خواص پلاستیکها شامل ضدرطوبت، مقاومت در مقابل فرسودگی و سبک‌بودن باعث شد تا روزبه‌روز بر استفاده آنها افزوده شود که از جمله آن در کشاورزی برای صرفه‌جویی در مصرف آب و بهبود دهنده رشد گیاه به صورت غیر مستقیم مورد استفاده قرار گرفت.
رییس اداره محیط زیست کاشمر در این خصوص اظهار داشت: یکی از ویژگیهای منحصر به فرد پلاستیکها که آنها را به بلای جان طبیعت و محیط زیست تبدیل نموده غیرقابل تجزیه بودن و یا زمان طولانی تجزیه شدن پلاستیکها است که بین ۲۰۰ تا۱۰ هزار سال زمان نیاز است یعنی نخستین پلاستیکی که در دنیا تولید شده هنوز تجزیه نشده است.
مهدی جمعه پور افزود: سایر آثار زیان‌بار پلاستیک که باعث‌شده علی‌رغم مزایای استفاده از آنها، نیاز به برنامه‌ریزی جدی برای مدیریت آنها در پایان زمان استفاده به عنوان پسماند وجود داشته باشد آثار زیان‌بار پلاستیکها بر سلامت انسان و سایر موجودات زنده است که از جمله آن می‌توان به سرطان‌زایی،اختلال در عملکرد کبد، اختلال در سیستم ایمنی بدن، تغییرات هورمونی، تغییرات ژنتیکی، نقایص زایمان و سوء‌هاضمه اشاره کرد.
وی ادامه داد: پلاستیکها در اثر عوامل محیطی نظیر رطوبت، نورخورشید و دما تبدیل به ذرات کوچک به نام میکروپلاستی می‌شوند که امروزه آن قدر زیاد شده که سر از موادغذایی ما نیز درآورده‌اند و قرارگرفتن میکروپلاستی‌ها در بافت خاک باعث اختلال در فرایند انتقال آب و موادغذایی به ریشه و خفگی گیاه و در نهایت غیرقابل کشت شدن اراضی طی چند سال می‌شود.
رییس اداره محیط زیست کاشمر گفت: درنهایت پخش‌شدن پلاستیکها در سطح مزارع موجب ایجاد چشم‌اندازی زشت و زننده در ورودی شهر شده است که اگر توسط دام نیز حین چرا مصرف شود موجب اتلاف دام‌ها می‌شود.
جمعه پور به ارائه چند راهکار برای حل این معضل پرداخت و افزود: تغییر الگوی کشت و استفاده از کشت جایگزین با توجه به اینکه در خصوص منابع آب با بحران مواجهیم و طالبی یک محصول با نیازآبی بالاست و استفاده از کشت نشا که در آن از پلاستیک استفاده نمی‌شود از جمله این راهکارهاست و در حال حاضر نیز پاکسازی اراضی بعد از برداشت پیشنهاد می‌شود که تمامی این موارد از طریق جهاد کشاورزی شهرستان پیگیری شده است و کلاسهای آموزشی نیز با طالبی کاران برگزارشده و بازدیدهایی از مزارع صورت گرفته است.
وی همچنین با تاکید براین که حفاظت از محیط زیست وظیفه‌ای همگانی است ادامه داد: در خصوص موضوع کشت‌های زیرپلاستیک، طی انجام مکاتباتی با جهاد کشاورزی برنامه‌ریزی شده ،دهیاران کشاورزانی که اقدام به جمع‌آوری پلاستیکهای استفاده شده در اراضی کشاورزی ننموده‌اند را معرفی کنند تا برای برخورد قانونی با آنها اقدام شود .
او اعلام‌کرد: با توجه به رواج بالای کشت با مالچ پلاستیک در کاشمر و معایب و آثار زیان‌بار مالچ پلاستیکی، جهاد کشاورزی با توجه به وظیفه‌مندی این مجموعه درخصوص نظارت بر پسماند کشاورزی و جلوگیری از تخریب اراضی در طول زمان باید بیش از پیش نقش‌آفرینی کند.
ضرورت استفاده از روش کشت زیرپلاستیک
معاون فنی جهاد کشاورزی کاشمر گفت: در حال حاضر ۶۰۰ هکتار طالبی و حدود ۴۰۰ هکتار گوجه فرنگی و سایر گیاهان جالیزی و باغات به روش کشت زیرپلاستیک در شهرستان کشت شده است.
احمدرضا محمودی افزود: از مجموع این هزار هکتار حدود ۳۵۰ هکتار آن زیر کشت تونلی پلاستیک و باقی مانده آن به صورت مالچ پلاستیک است که از مزایای کشت مالچ پلاستیک می‌توان به زودرس کردن محصول، مبارزه با علفهای هرز و کنترل آن و کنترل بیماریهای قارچی خاکزی اشاره کرد.
وی مهمترین مزیت استفاده از مالچ پلاستیک را افزایش راندمان آبیاری و استفاده بهینه از آب دانست و گفت: استفاده از مالچ به‌نحوی نهادینه و بومی‌سازی‌شده که حتی در برخی از مزارع جالیز بدون استفاده از مالچ پلاستیکی، کشت امکان‌پذیر نیست.
معاون فنی جهاد کشاورزی کاشمر با اشاره به اقدامات مختلفی که جهاد کشاورزی برای کاربرد مالچ انجام داده است گفت: اطلاع‌رسانی چه به صورت برگزاری کلاسهای آموزشی، توزیع تراکت‌ها و اطلاعیه‌های آموزشی، همکاری‌های مشترک بین اداره محیط زیست و مدیریت جهاد کشاورزی، صدور اخطاریه‌های کتبی و معرفی به مراجع قانونی برای افرادی که اقدام به جمع‌آوری مالچ در پایان فصل کاشت نکرده‌اند، تشکیل و آموزش گروه‌هایی که به‌عنوان جمع‌آوری ضایعات در سطح شهر اقدام می‌کنند و معرفی آنها به کشاورزان برای جمع آوری مالچ پلاستیک زمین زراعی از جمله این اقدامات است که جهاد کشاورزی به صورت مداوم انجام می دهد.
محمودی با تاکید بر اینکه ما نمی‌توانیم با توجه به مزایای بسیار زیادی که استفاده از مالچ پلاستیک در سطح مزارع جالیز دارد به ویژه با توجه به معضل خرده مالکی شدید استفاده از آن را ممنوع کنیمگفت: اگرچه استفاده از آبیاری‌های تحت فشار می‌تواند راندمان آبیاری را بهبود بخشد ولی حداقل سطح باید سه هکتار و بالاتر باشد و معمولاً در منطقه شاید هیچ کشاورزی نداشته باشیم که در این سطح کشت جالیز داشته باشد لذا چاره‌ای جز استفاده از روش کشت زیرپلاستیک نداریم.
امید آن که کشاورزان با درک اهمیت موضوع حفاظت از منابع طبیعی و زیست محیطی، خود پیش از آن که با تذکر و برخورد قانونی برای جمع آوری پلاستیکهای استفاده شده مواجه شوند دغدغه حفظ محیط زیست برای تحویل درست آن به نسل آینده داشته باشند.
