عصاره، دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری از صدور مجوز برای ۴۰۰۴ دارو و فرآورده گیاهی و سنتی خبر داد.
به گزارش اکودام به نقل از وزارت جهاد کشاورزی، محمدحسن عصاره، دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری با بیان این خبر در گفت‌وگو با «ایانا» از صدور مجوز تولید داروها و فرآورده‌های گیاهی از سوی سازمان غذا و دارو به بیش از ۲۰درصد کل مجوز تولید داروها و فرآورده‌های کشور خبر داده و می‌گوید: «در حال حاضر تعداد ۴۰۰۴ دارو و فرآورده گیاهی و سنتی از سازمان غذا و دارو مجوز تولید گرفته‌اند.»
عصاره با بیان این موضوع اعلام می‌کند که: «درحال حاضر حدود ۵۰۰ شرکت با دریافت مجوز از سازمان غذا و دارو به‌عنوان تولیدکننده فرآورده‌های طبیعی و سنتی مطرح بوده و با توجه به آمارهای موجود از این میان حدود ۱۵۰ شرکت این حوزه، دارای بازارهای صادراتی به کشورهای مختلف منطقه و سایر کشورهای جهان هستند.»
او همچنین از نبود بازاریابی مناسب برای فروش گیاهان دارویی و تحریم‌های بانکی و اقتصادی به‌عنوان مهم‌ترین موانع فعالان تجاری این حوزه در رقابت بین‌المللی نام می‌برد. در این گفت‌وگو تلاش داریم تولید و صادرات گیاهان دارویی را مورد بررسی جامع قرار داده و از مزیت‌های اقتصادی آن برای کشور بگوییم.
گیاهان دارویی به‌عنوان یکی از اولویت‌های وزارت جهاد کشاورزی و در دیدی گسترده‌تر، دولت برای ارزآوری به کشور محسوب می‌شوند. در حال حاضر میزان صادرات گیاهان دارویی چقدر است؟
صادرات گیاهان دارویی یک عنوان کلی است که باید آن را به چند دسته تقسیم‌بندی کرد. از یکسو صادرات مواد خام گیاهی مطرح می‌شود که به علت ارزآوری پایین آن همسو با سیاست‌های کلان ملی دراین حوزه نیست. از سوی دیگر می‌توان به فرآورده‌های تولیدی از مواد خام اشاره کرد که باتوجه به ارزش افزوده بالاتر نسبت به دسته اول، بخش عمده رویکردهای حمایتی به این سمت سوق پیدا کرده است. باتوجه به این دسته‌بندی کلی و باوجود ظرفیت غنی گیاهان دارویی ایران و اهمیت این حوزه در اقتصاد غیرنفتی، در سالیان گذشته برنامه ویژه‌ای برای توسعه فناوری‌های مرتبط با این صنعت وجود نداشت، اما در حال حاضر باتوجه به وجود برنامه‌ریزی‌ها و سیاستگذاری‌های کلان در مجموعه اولویت‌های علم و فناوری کشور به‌منظور توسعه بازار فرآورده‌های گیاهان دارویی و افزایش صادرات آن با تأکید ویژه بر مشارکت حداکثری بخش خصوصی، صادرات خام گیاهان دارویی کاهش یافته و صادرات فرآورده‌های با ارزش افزوده بالا افزایش یافته است. به‌طوری‌که درحال حاضر حدود ۵۰۰ شرکت با دریافت مجوز از سازمان غذا و دارو به‌عنوان تولیدکننده فرآورده‌های طبیعی و سنتی مطرح بوده و با توجه به آمارهای موجود از این میان حدود ۱۵۰ شرکت این حوزه، دارای بازارهای صادراتی به کشورهای مختلف منطقه و سایر کشورهای جهان هستند. در رابطه با میزان صادرات دسته‌بندی‌های ذکرشده، باتوجه به آمارهای منتشر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی، صادرات گیاهان دارویی در سال ۹۷ حدود ۵۷۰ میلیون دلار بود که در این میان، بخش عمده اقلام صادراتی مربوط به گیاهان زعفران و گل محمدی است. در رابطه با میزان صادرات فرآورده‌های طبیعی نیز به علت مشخص نبودن تعرفه گمرک برای گروه داروها و فرآورده‌های گیاهی در سال‌های گذشته، نمی‌توان آمار دقیق گمرکی ارائه کرد، اما طبق برآوردهای صورت گرفته، در حال حاضر حجم صادرات گروه داروها و فرآورده‌های گیاهی بالغ بر ۱۰۰ میلیون دلار به‌صورت سالیانه تخمین زده می‌شود که در مقایسه با سال‌های گذشته، رشد و پیشرفت چشمگیری داشته است.
تولید گیاهان دارویی در کشور در چه حجمی انجام می‌گیرد و کدام استان‌ها، بیشترین ظرفیت را در کدام گیاه دارویی دارند؟
خوشبختانه در سال‌های اخیر، سطح زیرکشت گیاهان دارویی افزایش قابل توجهی داشته است، به‌ویژه در راستای عمل به بندهای نقشه راه اجرایی‌سازی سند ملی گیاهان دارویی، این روند سرعت گرفته و برنامه‌ریزی‌های جدی‌تری صورت گرفته است. دراین راستا، وزارت جهاد کشاورزی برنامه پنج‌ساله‌ای را برای توسعه کشت گیاهان دارویی تدوین کرده است و بر همین اساس برنامه‌های توسعه منطقه‌ای مشخص شده است و انواع گونه‌های دارای اولویت کشت در هر منطقه و مقدار مورد نیاز تولید آن، در برنامه جامع مشخص شده است که برای تعیین ظرفیت تولید هر استان می‌توان به برنامه اشاره شده مراجعه کرد، اما به‌طور کلی روند توسعه کشت گیاهان دارویی تا بیش از ۲۲۰ هزار هکتار منجر به افزایش تولید سالانه بالغ بر ۲۵۰ هزارتن گیاهان دارویی شده است. شایان ذکر است بعد از زعفران که عمده کشت گیاهان دارویی کشور را تشکیل می‌دهد، زیره‌ها، رازیانه، موسیر، گل‌محمدی، گشنیز و شیرین‌بیان نیز بیشترین سطح را به خود اختصاص داده‌اند.
ستاد نیز طبق بندهای سند ملی و وظایفی که بر عهده دارد، علاوه بر پایش و نظارت بر حسن اجرای برنامه‌های مرتبط با حوزه کشت و فرآوری، حمایت‌های مادی و معنوی متعددی را نیز در این حوزه برای اجرای برنامه‌های متعدد از جمله توسعه کشت گیاهان دارویی دارای ارزش اقتصادی، تدوین استاندارد ملی بذور و محصولات گیاهان دارویی، طرح‌های توسعه بانک ژن و احداث کلکسیون‌های گیاهان دارویی، بانک اطلاعات گیاهان دارویی، طرح‌های جامع اهلی کردن و اقدامات زیرساختی توسعه کارآفرینی و اشتغال‌زایی در مناطق محروم و روستایی انجام می‌دهد.
یکی از مشکلاتی که این بخش با آن مواجه است، خام‌فروشی است، درحالی‌که اگر فراوری گیاهان دارویی همچون گل محمدی انجام گیرد، خواهان زیادی در سطح جهان داشته و خواهد توانست ارزآوری بیشتری برای کشور به همراه داشته باشد. برای جلوگیری از خام‌فروشی، چه راهکارهایی در نظر گرفته شده است؟
همانطور که اشاره شد، گیاهان دارویی به‌عنوان ذخایر ژنتیکی میراث ملی ما محسوب می‌شوند. خام فروشی و حتی صادرات آن به‌صورت فرآوری نشده موجب غارت و از بین رفتن این سرمایه برای آیندگان خواهد شد. همچنین سود اصلی بازار گیاهان دارویی در حوزه‌های مختلف دارویی و غذایی در فرآوری آنها به‌عنوان محصولات نهایی است و سهل‌انگاری در این مورد موجب واگذاری این بازار و سود حاصله به کشورها و شرکت‌های آنها و همچنین تغییر بازار کار نیروی تحصیل‌کرده و متخصص از داخل کشور خواهد شد. اقدامات متعددی را برای جلوگیری از خام‌فروشی گیاهان دارویی می‌توان متصور بود که تمامی راهبردها و اقدامات مندرج در سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی را می‌توان برنامه‌هایی با هدف رشد و توسعه بازار داروهای گیاهی و فرآورده‌های طبیعی و افزایش صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا در نظر گرفت که برای اجراء به تمامی دستگاه‌های اجرایی این حوزه ابلاغ شده است.
رشد و توسعه شرکت‌های تولیدکننده داروها و فرآورده‌های گیاهی در طی ۱۰ سال اخیر را می‌توان از مصادیق نتایج اقدامات فوق دانست؛ به‌طوری‌که در حال حاضر صدور مجوز تولید داروها و فرآورده‌های گیاهی از سوی سازمان غذا و دارو به بیش از ۲۰درصد کل مجوز تولید داروها و فرآورده‌های کشور رسیده است. در حال حاضر تعداد ۴۰۰۴ دارو و فرآورده گیاهی و سنتی از سازمان غذا و دارو مجوز تولید گرفته‌اند. این در حالی است که در سال ۱۳۸۷ تنها ۳۹۰ محصول در این حوزه دارای مجوز از سازمان غذا و دارو بود. یکی از دیگر از اقدامات مفید در این حوزه، وضع قوانین و مقررات محدودیت و ممنوعیت صادرات برخی از گونه‌های ارزشمند گیاهان دارویی و توسعه کشت گیاهان دارویی به‌جای برداشت گیاهان دارویی از مراتع توسط وزرات جهاد کشاورزی است که در حال حاضر با افزایش ۱۰۰ درصدی نسبت به گذشته، ظرفیت رشد بسیار بالایی را ارائه می‌دهد.
استارتاپ‌ها در بخش گیاهان دارویی تا چه اندازه فعال هستند؟
یکی از موضوعاتی که اخیرا به‌طور ویژه در سیاست‌های اجرایی معاونت علمی و فناوری قرار گرفته است، حمایت از صاحبان ایده‌ها و استارتاپ در قالب توسعه شتاب‌دهنده‌های نوآوری و فناوری است. در این راستا شتاب‌دهنده‌ها با حمایت و تسهیل کسب‌وکار صاحبان ایده و استارتاپ‌ها، کمک شایانی به تجاری‌سازی و تکمیل زنجیره ارزش گیاهان دارویی می‌کنند. بنابراین ستاد، حمایت جدی خود را از شتاب‌دهنده‌ها آغاز کرده به‌نحوی‌که در حال حاضر توسعه و حمایت از ۶ شتاب‌دهنده فعال در برنامه سال ۹۹ در دستور کار است و در حال برگزاری دوره‌های شتاب‌دهی با کمک شتاب‌دهنده‌ها و استارتاپ‌ها هستیم.
برگزاری رویدادهای فناوری و استارتاپ ویکند در دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور و حمایت از طرح‌های برتر دانشجویی نیز یکی از دیگر برنامه‌های حمایتی ستاد در این حوزه است؛ به‌طوری‌که در سال ۹۸ چندین رویداد از جمله رویداد ایده‌های برتر در وزارت جهاد کشاورزی، رویداد نوآوری در زنجیره ارزش گیاهان دارویی بانک کشاورزی، ایده‌های برتر دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی گناباد و رویداد ملی استارتاپی زعفران درتربت حیدریه با حمایت ستاد برگزار شد.
موفق‌ترین استارتاپ‌های این بخش کدام استارتاپ‌ها هستند؟
باتوجه به رویکردهای حمایتی ستاد در راستای اهداف اجرایی معاونت و فناوری، اقدامات قابل توجهی درجهت ایجاد، توسعه و حمایت از موفقیت استارتاپ‌ها در قالب شتاب‌دهنده‌ها صورت گرفته است. به‌طور نمونه طی برگزاری رویدادهای معاونت از جمله جشنواره‌های دوسالانه گیاهان دارویی و فرآرده‌های طبیعی، ایده‌های استارتاپی نوین و منحصربه‌فردی در قالب فن‌بازارها شناسایی و به‌تدریج به شتاب‌دهنده‌ها و سرمایه‌گذاران هدایت شده‌اند و به موفقیت‌های قابل توجهی در این عرصه دست یافته‌اند.
اولویت کشور برای صادرات کدامیک از گیاهان دارویی است؟
همانطور که اشاره شد، از آنجاکه محصولات فرآوری شده از گیاهان دارویی قابلیت ارزآوری و ارزش افزوده بالاتری دارند، اولویت سیاست‌های حمایتی و اجرایی دولت نیز صادرات فرآورده‌های تولیدی از آنهاست و نه فروش ژرم پلاسم غنی گیاهی ایران به‌صورت خام. از طرف دیگر تقاضای بین‌المللی برای گیاهان دارویی بومی ایران نیز قابل توجه است. گیاهانی همچون زعفران، گل محمدی، شیرین بیان، باریجه و آنغوزه از مهم‌ترین اقلام صادراتی این حوزه هستند.
آیا ممنوعیتی برای صادرات برخی از گیاهان دارویی وجود دارد؟ چرا؟
تمایل بازارجهانی به گیاهان ارگانیک و همچنین کیفیت بالای مواد موثره گیاهان موجود در طبیعت، سودجویان و دلالان را به برداشت‌های بی‌رویه و غیراصولی از طبیعت و فروش آنها به‌صورت فله‌ای ترغیب می‌کند. بنابراین دستورالعمل‌هایی مبنی بر غیرمجازبودن برداشت و صادرات گیاهان دارویی تاحدودی این روند را کنترل کرده است. علاوه براین در وزارت جهاد کشاورزی و بر اساس بررسی آخرین وضعیت گونه‌های تهدیدشونده و ذخایر ژنتیکی در حال انقراض کشور، لیستی تهیه و به گمرک ارسال شده است؛ در این فهرست انواع گیاهان و محصولات دارویی در دو طبقه اقلام ممنوعه و مجاز دسته‌بندی شده‌اند. امیدواریم این ممنوعیت‌ها به حفظ ژرم پلاسم غنی ایران و ارتقای کیفیت و کمیت فرآورده‌های صادراتی کمک کند.
مهم‌ترین و پرحجم‌ترین مقاصد صادراتی گیاهان دارویی کدام کشورها هستند و کدام گیاه دارویی را بیشتر مورد توجه قرار می‌دهند؟
درحال حاضر بیشترین تقاضا برای صادرات گیاهان دارویی از طرف کشورهای پاکستان، امارات، آلمان، ژاپن و چین وجود دارد که اغلب این کشورها مشتریان زعفران از ایران هستند. در این بین بالای ۶۰ درصد از حجم صادرات زعفران به کشورهای اسپانیا و امارات تعلق دارد. پس از زعفران، بیشترین اقلام صادراتی ایران، زیره، گل محمدی، شیرین‌بیان، صمغ‌های طبیعی و عرقیات و گلاب هستند.
حجم صادرات به این کشورها چقدر است و چه سهمی را از بازار صادراتی گیاهان دارویی به خود اختصاص می‌دهند؟
همچنین ایران با سهم ۷۱ درصدی، به‌عنوان رهبر بازار صادرات زعفران جهان است و پس از آن کشورهای اسپانیا، پرتغال و فرانسه به ترتیب با ۱۶، ۳ و ۲ درصد در رتبه‌های دوم و چهارم تجارت این محصول در سطح دنیا هستند. به‌طور کلی حجم صادرات ایران در سال ۹۶ معادل ۳۵۱ میلیون دلار در زعفران، حدود ۹ میلیون دلار در گل محمدی و ۳۲ میلیون دلار در شیرین بیان بوده است.
مهم‌ترین مانع بر سر صادرات گیاهان دارویی چیست؟
عدم وجود مکانیزاسیون پیشرفته و کافی در کشت زراعی محصولات و بعضا پایین بودن قوه نامیه بذور موجود منجر به کاهش عملکرد و برداشت زراعی و درنتیجه کاهش تولید خواهد شد. از سوی دیگر ضعف در تکنولوژی‌های تولید، بسته‌بندی و برندینگ محصولات ایرانی و وجود فاصله معنی‌دار آنها با استانداردهای جهانی، مانع از حضور پررنگ‌تر ایران در عرصه صادرات می‌شود. نبود بازاریابی مناسب برای فروش گیاهان دارویی و تحریم‌های بانکی و اقتصادی نیز از مهم‌ترین موانع فعالان تجاری این حوزه در رقابت بین‌المللی محسوب می‌شوند.
چه حمایت‌هایی برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان گیاهان دارویی در نظر گرفته شده است؟
طبق اقدامات اشاره شده در سند ملی گیاهان دارویی، ایجاد واحدهای فرآوری پیشرفته، توسعه قطب‌های تولید داروهای گیاهی در کشور، کمک به توسعه آزمایشگاه‌های استاندارد برای کنترل کیفی و مکانیزه کردن مزارع گیاهان دارویی در مراحل کشت، داشت و برداشت از جمله طرح‌های حمایتی ستاد در سال‌های اخیر بوده است. علاوه بر این اعزام تیم‌های تحقیق و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان به کشورهای مختلف با حمایت صندوق‌های مربوطه و کریدور صادرات محصولات دانش‌بنیان و بازدید از مراکز تجاری و تحقیقاتی برتر دنیا و نیز شرکت‌های خارجی در نمایشگاه‌های بین‌المللی به رصد و شناسایی و معرفی بازارهای بین‌المللی و درنتیجه گسترش روابط بین‌الملل کمک شایانی کرده است. همچنین تلاش برای ایجاد نشان تجاری ملی، از جمله اقدامات نهادهای ذیربط است که درحال پیگیری و انجام است.
معضل کرونا برای مدتی صادرات این محصولات را با ممنوعیت مواجه کرده بود. آیا این محدودیت‌ها برداشته شده؟
بخش عمده‌ای از صادرات غیرنفتی ایران از طریق روابط منطقه‌ای انجام می‌شود. در ماه‌های اخیر به‌دنبال شیوع جهانی بیماری کرونا و بسته شدن مرزهای زمینی و هوایی اغلب کشورها، شاهد رکودی اقتصادی در مقیاس جهانی بوده‌ایم. ایران نیز از این قضیه مستثنی نبوده و متحمل آسیب‌های اقتصادی ناشی از کاهش صادرات گیاهان دارویی به‌خصوص زعفران شده است، اما امیدواریم با بازشدن تدریجی مرزهای تجاری کشورها شاهد روند بهتری درصادرات این حوزه باشیم.
تمایل خریداران برخاصیت دارویی این گیاهان برای استفاده از صنعت دارویی است یا قابلیت‌های دیگری هم مدنظر قرار می‌گیرد؟
گیاهان دارویی گنجینه‌های ارزشمندی هستند که خوشبختانه ایران از ظرفیت بالایی در تنوع این گنجینه‌های دارویی برخوردار است. شاید در نگاه اول اولین و تنها مورد استفاده این گیاهان در تولید داروهای طبیعی به‌نظر برسد، اما واقعیت این است که طیف وسیعی از محصولات در حوزه‌های مختلف غذایی، آرایشی-بهداشتی، اسانس و عصاره، نوشیدنی‌ها، رنگ‌های طبیعی و حتی آفت‌کش‌های نباتی برپایه گیاهان دارویی تولید می‌شوند. علاوه بر این میراث گرانبهای طب سنتی ایرانی نیز اغلب برپایه استفاده از همین گیاهان است که خوشبختانه در سال‌های اخیر، اقبال عمومی مردم از گیاهان دارویی چه به‌صورت خام و چه به‌صورت فرآورده افزایش یافته است، هرچند هنوز میزان مصرف در کشور ما با سرانه مصرف جهانی تفاوت زیادی دارد که امیدواریم با اقدامات سیاستی و حمایتی دولتی و بخش خصوصی شاهد روند روبه رشد این صنعت و درنتیجه گسترش اقتصاد مقاومتی برپایه جهش تولید و نیز اصلاح سبک زندگی مردم برپایه اصول طب ایرانی باشیم.
برخی گونه‌های گیاهان دارویی ایران در جهان منحصر به فرد است. بانک ژن گیاهان دارویی در حال حاضر در چه وضعیتی قرار دارد؟
همانطور که اشاره شد، کشور ایران یکی از کشورهای غنی دنیا از نظرمنابع ژنتیکی گیاهان دارویی است که از مهم‌ترین ثروت‌های ملی کشور به شمار می‌رود. این ذخایر ارزشمند دستمایه اصلی ایجاد ارقام گیاهی جدید با تولیدات برتر است و می‌تواند تحول بزرگی را در تولیدات کشاورزی، دارویی، شیمیایی و صنعتی در کشور ایجاد کند. بنابراین حفاظت و صیانت از منابع ژنتیکی و ظرفیت‌سازی در بهره‌برداری بهینه از آن در جهت شکوفایی اقتصاد ملی، امنیت غذایی و سلامتی مردم از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. براین اساس، در تمامی استان‌های کشور به‌ویژه مراکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی طرح‌های کلکسیون‌های گیاهان دارویی در حال اجرا است. در ستاد نیز از ابتدای سال ۱۳۹۲ تاکنون، با توجه به الزام سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی در راهبردهای ۳ و ۹ با تاکید بر تقویت و توسعه بانک ژن انواع گونه‌های گیاهان دارویی انحصاری یا درحال انقراض و ترویج، اطلاع‌رسانی و فرهنگ سازی در حوزه گیاهان دارویی و فرآورده‌های گیاهی، طرح‌های مختلف استقرار کلکسیون گیاهان دارویی به اجراء درآمده است. درنتیجه باوجود بیش از ۲۳۰۰ گونه گیاهی از مجموع فلور ایران با خواص دارویی، بیش از ۷۵درصد این گونه‌ها در بانک ژن منابع طبیعی کشور نگهداری و حفاظت می‌شود.
