برداشت بی رویه آب از سفره‌های زیر زمینی منجر شد تا قنات‌های تاریخی کشور با عمر ۴ هزار سال تخریب شوند.
به گزارش خبرنگار اقتصاد و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان، منابع و ذخایر ایران در جنگ تحمیلی ۸ سال دفاع مقدس آسیب‌های زیادی را به خود دیده است، معضلات بزرگ‌تری هم بوده که از لحاظ ارزش‌گذاری مهمتر از عدد و ارقام‌های پولی بوده که سیستم منابع آبی کشور را پس از پایان جنگ دچار مشکلات زیادی کرده است.
باید اول از همه به این نکته توجه کرد که ایران واقع در منطقه‌ای است با آب و هوای نیمه خشک و حتی خشک که باید مدیران و مسئولان تمام همت خود را برای افزایش کیفیت و کمیت آب به کار برند. از کار‌های انجام شده در این زمینه می‌توان به سدسازی ها، انتقال آب از مناطق پر باران به مناطق کویری و همچنین برنامه‌ریزی برای صرفه جویی در مصرف آب اشاره کرد.
باید توجه داشت که اگر هزینه‌ها و برنامه‌ی مناسبی برای بهره وری از آب در طول دراز مدت انجام نشود به طوری که علاوه بر حفظ منابع آبی، سودآوری هم نداشته باشد بخش بسیار زیادی از آب کشور صرف کشاورزی و محصولات کشاورزی می‌شود که آن هم به خاطر شیوه‌های آبیاری نامناسب مقدار قابل توجهی از آن هدر می‌رود؛ از طرفی علاوه بر هدر رفتن آب تولید اینگونه محصولات کشاورزی به اقتصاد کشور کمک چندانی نمی‌کند و اتفاقا در دراز مدت بخاطر مسائل زیست محیطی و آسیب‌های آن ضرر اقتصادی هم مشاهده می‌شود.
محمد درویش کارشناس رسمی حوزه آب در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصاد و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان، درباره وضعیت آب کشور در ۴۱ سال گذشته، اظهار کرد: با نگاه اجمالی به گزارش‌های شرکت مدیریت منابع آب کشور، تقریبا از اوایل سال ۱۳۵۰ برای اولین بار نشانه‌های افزایش برداشت آب نسبت به میزان تبخیر در سفره‌های آب زیر زمینی آشکار شد؛ همزمان با افزایش حفر چاه‌های عمیق و ورود موتور پمپ ها، متاسفانه روند برداشت آب تشدید پیدا کرد و قنات‌ها از دست رفت تا جایی که بسیاری از قنات‌هایی که قدمت ۴ هزار ساله داشتند از بین رفتند. در عوض صاحب چاه‌هایی شدیم که خود این چاه‌ها دلیل اُفت سطح آب زیر زمینی و پدیده خطرناکی به نام فرو نشست زمین شد.
فارس بالاترین حجم فرونشست را داراست
او درباره فرو نشست زمین گفت: در حال حاضر میزان فرونشست زمین در بخشی از دشت‌های کشور رکورد‌های جهانی را شکسته است. بالاترین میزان فرونشست‌ها به ۵۴ سانتی متر در سال، از فاصله دشت فسا تا جهرم در استان فارس بود که توسط سازمان زمین شناسی کشور در سال ۹۵ تایید شده و قبل از آن در منطقه جنوب غربی تهران در دشت شهریار فرونشست ۳۶ سانتی متری در سال تایید شده است؛ همچنین تا قبل از آن بالاترین رکورد فرونشست، مربوط به حاشیه شهر مکزیکو سیتی پایتخت کشور مکزیک به اندازه ۳۲ سانتی متر در سال بوده است.
او ادامه داد: این عوامل نشان دهنده این است که متاسفانه نه تنها هشدار‌ها جدی گرفته نشده تا به تعادل بخشی سفره‌های آب زیرزمینی کمکی کند بلکه هرساله وضعیت بدتر و بدتر شده است.
این کارشناس درباره برنامه ششم توسعه برای صرفه‌جویی آب گفت: در برنامه ششم توسعه که قرار بود حداقل ۳۰ درصد مصرف آب در کشاورزی صرفه‌جویی شود؛ عملا با گنجاندن موادی دیگر که عبارت بود از اضافه شدن ۵۰۰ هزار هکتار از اراضی کم‌بازده منابع طبیعی و بخش کشاورزی، نه تنها نتوانستیم میزان مصرف را کاهش دهیم بلکه عملا افزایش هم پیدا کرد.
درویش در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه بیشترین آسیب‌های جوی در چه سالی اتفاق افتاده است؟ گفت: وقتی جنگ ۸ ساله به پایان رسید تعداد چاه‌ها آب بشدت افزایش پیدا کرد و در واقع بیشترین آسیب به منابع طبیعی کشور وارد شد؛ پس از پایان جنگ تحمیلی تا دهه ۹۰در واقع دیگر آبی باقی نمانده بود که از سفره‌ها کشید شود، تعداد چاه‌ها همچنان روند رو به رشد را طی می کرد، اما بازدهی آن‌ها دیگر با افزایش رو به رو نیست، چون چاه‌ها در واقع آب همدیگر را می‌ربایند.
کارشناس حوزه آب تصریح کرد: جدا از کمیت آب که روز به روز کمتر می‌شود، کیفیت آب به دلیل زه آب‌ها و ورود شیرابهها وضعیت بدی پیدا کرده که در برخی از استان‌ها به خصوص استان‌های شمالی کشور وضعیت آب شرب در حالت نگران کننده تری قرار گرفته است؛ به بهانه نبود منبع مالی و کافی تاسیس تصفیه‌خانه‌ها، بازچرخانی آب و جلوگیری از تجمیع زباله‌ها برای جاری نشدن شیرابهها به اُفت کیفی منابع آبی دامن زده شد.
او بیان کرد: برای اینکه اُفت کیفی آب شرب جبران شود منابع جدید آبی توسط سدسازی‌ها تولید شد که خود سد سازی موجب تخریب جنگل‌ها در بالادست است، به خصوص جنگل‌هایی در استان‌های گیلان، مازندران، گلستان که تبعات آن در قالب افزایش سیل چه در شمال و چه در غرب (مانند خطر سیلاب نوروز) نشان می‌دهد.
عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در پاسخ به سئوالی مبنی بر اینکه با توجه به هزینه‌هایی که برای سدسازی انجام شده، این کار در طول ۴۱ سال گذشته مانع سیلاب شده است؟ گفت: یکی از کارکرد‌های احداث سد جلوگیری از سیلاب است که در ایران سدها مانع بروز سیلاب نشده اند، اما با این سدسازی‌ها عرصه بزرگی از پوشش گیاهی در معرض نابودی قرار گرفته اند علاوه برآن، در پایین دست سدها این اطمینان به مردم داده شد که نگران سیلاب (به خاطر وجود سد) در حریم رودخانه نباشند؛ و همین مسئله باعث شده که در مواقع طغیانی، آسیب‌های جدی به ساخت و ساز‌هایی که در حاشیه رودخانه‌ها به صورت غیر قانونی ایجاد شده برسد.
درویش درباره اثرات دراز مدت سیلاب‌ها گفت: سیلاب‌ها وقتی در دشت‌ها جاری می‌شوند و مواد مغذی خود را از کوهستان به دشت‌ها می‌آورند؛ باعث افزایش قدرت تاب‌آوری و حاصل خیزی خاک برای کشاورزی می‌شود همچنین به تواتن زیست بالای تالاب‌ها، خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر کمک می‌کند، اما احداث سد مانع ریختن این مواد مغذی به دشت‌ها شده و اتفاقا باعث شدند تا سدها زودتر از موعد خود پر شوند.
او ادامه داد: با لبریز شدن سدها، هزینه بیشتری به کشور تحمیل می‌شود وآب زلالی هم که از سدها خارج می‌شود نه تنها مشکلات دشت‌های سیلابی را حل نمی‌کند بلکه بر میزان نوعی از فرسایش‌های کنار رودخانه‌ای و عمق آن اضافه کرده و باعث تشدید جابه جایی خاک می‌شود.
درویش گفت: باید تلاش شود تا برمبنای زیست اقلیمی و جغرافیای کشور، چیدمان توسعه را طراحی کرد. چیدمان توسعه باید متناسب با کشوری باشد که در کمربند خشک جهان قرار گرفته باشد.
او تاکید کرد: به جای اینکه از محل تولید کشاورزی برای کشور پول تولید کنیم آنهم در شرایطی که به شدت با کمبود آب مواجه هستیم؛ تلاشی شود تا در تولید چند محصول استراتژیک خود کفا شویم و اجازه تولید بیشتری برای اقلامی مثل هندوانه، سیب یا پسته را برای صادرات داده نشود ودر عوض به سوی تولید محصولات ثانویه سراغ زیرساخت‌های کشور برای استفاده از مزیت‌های فرهنگی، تاریخی، طبیعی و رونق گردشگری برویم.
پیمان فقیه نوبری استاد دانشگاه و کارشناس حوزه آب در گفت و گو با خبرنگار اقتصاد و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان، درباره احداث سدها و عملکرد آن‌ها در سال های گذشته گفت: سد سازی یکی از عوامل مفید در سال‌های گذشته بوده که امروزه مضرات آن آشکار شده که سد سازی باعث ایجاد رسوب و در اثر آن رودخانه‌ها و مسیل‌ها پر می‌شوند و در زمان طغیان‌های شدید خود عامل مزاحمی شناخته می‌شود.
او گفت: باید توجه شود که به جای سدسازی آبخوان داری و سیل‌بند ساخته شود که در حال‌حاضر بیشتر کشور‌ها به بحث آبخوان داری روی آوردند تا از طریق آن بتوانند آب را در خاک نفوذ دهند.
فقیه نوبری گفت: باید حوزه‌های آب را مدیریت کرد نه اینکه سدی ساخته شود تا آب را به مناطق خشکی مثل کویر انتقال داد.
این کارشناس درباره چرخه آب گفت: با بارش باران آب بر روی زمین جمع شده که اگر وارد خاک شود جذب سفره‌های زیرزمینی و مقداری از آن هم تبخیر می‌شود؛ اما به‌خاطر خشک و نیمه خشک بودن شرایط اقلیمی ایران و اینکه تابش خورشید در آن زیاد است پس میزان تبخیر آب هم در این شرایط بالاست.
او گفت: باید تلاش شود تا آب را در زیر زمین حفظ شود تا اینکه روی زمین جاری باشد، دریاچه چیتگر یکی از اشتباهاتی است که در این حوزه اتفاق افتاده بطوریکه آب در سطح گسترده‌ای بر روی زمین با عمق کم آماده تبخیر شدن است، آبی که به صورت مصنوعی از حقابه رودخانه کن جریان دارد که حاصلی جز زیبایی و تفریحی ندارد، اما ضرر زیادی به محیط زیست می‌زند.
فقیه نوبری در باره تصفیه آب شهری تهران گفت: شرکت فاضلاب به عنوان متولی این بخش حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد از آب را توانسته تصفیه کند و باقی فاضلاب‌های تهران و شبکه آن تکمیل نشده است.
با توجه به این که شرایط اقتصادی کشور نیازمند درآمد‌های اقتصادی است باید بر روی گزینه‌هایی که آسیب کمتری به محیط زیست می‌زند تمرکز کرد. مثل تقویت توریسم پزشکی و ورزشی و یا دسترسی ایران به آب‌های آزاد.
بخاطر برنامه ریزی‌های نادرستی که در طول چند سال گذشته برای حوزه نیرو و مخصوصا آب تدوین شده، دیگر نباید اشتباهات گذشته اتفاق بیفتند چرا که آب سرمایه ایست که نداشتن آن به معنای تمام شدن زندگی بشر است.
کشوری به صادرات کشاورزی دست می‌زند که از صنعت آن برخوردار باشد تا در کنار تولید به سوددهی قابل توجهی برسد و مهمتر اینکه بتواند تولیدش را بطور مستمر ادامه دهد نه اینکه پس از دوره‌ای از صادرات، بخاطر آسیب به محیط زیست و کم آبی به واردات رو بیاورد.
